Zo werkt het fascinerende ritme van ons lichaam

Ons organisme werkt volgens een biologisch ritme dat overeenstemt met de 24 uur die de aarde nodig heeft om rond haar as te draaien. Fascinerend, nietwaar? Dit zogeheten circadiaan ritme regelt de meeste van onze biologische en gedragsfuncties: onze waak- en slaapcyclus, lichaamstemperatuur, bloeddruk, aanmaak van hormonen, hartslag, maar ook ons cognitieve vermogen, humeur en geheugen. Een inwendige klok zorgt voor dat ritme. Die klok zit bij mensen in de hypothalamus, een klein gebied in de hersenen. Maar alle dieren, zelfs planten en eencellige organismen, hebben hun eigen inwendige klok.

De klok gelijkzetten

Deze inwendige klok werkt grotendeels zelfstandig, maar synchroniseert ook met het daglicht. Intussen weten we dat nachtwerk en ploegendiensten voor slaapproblemen, een verminderde alertheid en stemmingsstoornissen kunnen zorgen, hart- en vaatziekten in de hand werken en zelfs het risico op bepaalde vormen van kanker doen toenemen. Een uitgebreide studie heeft een paar jaar geleden al aangetoond dat bij vrouwen die geregeld ’s nachts werken, het risico op kanker met 30 procent stijgt. Blijkbaar heeft het consequenties wanneer je je ritme verandert. De Nightingale Studie onderzoekt nu bij een grote groep Nederlandse verpleegkundigen het mogelijke verband tussen nachtwerk en borstkanker. Naar deze resultaten wordt uiteraard reikhalzend uitgekeken.

Onderzoekers zijn erin geslaagd om voordeel te halen uit dat circadiaan ritme. Denk aan chronofarmacologie, een wetenschap die onderzoekt op welk moment van de dag je medicatie – vooral chemotherapie – het best kunt toedienen.

Het Franse onderzoekcentrum Inserm (Institut national de la santé et de la recherche médicale) heeft aangetoond dat bij patiënten met kanker van het spijsverteringsstelsel sommige behandelingen vijf keer minder toxisch zijn wanneer ze niet om vier uur in de namiddag, maar om vier uur ’s ochtends worden toegediend. Dit bewijst dat de chronobiologie erg interessant is voor behandelingen.

Je lichaam de klok rond

Tussen 06.00 en 08.00 uur

Een nieuwe dag breekt aan, de wekker gaat af en het ontwaakhormoon cortisol gaat aan de slag. Dit hormoon, dat in de bijnieren wordt aangemaakt, bereikt een piek tussen 6 en 8 uur ’s ochtends. Cortisol zet vetten om in suikers en zorgt er zo voor dat je lichaam voldoende energie heeft om op gang te komen. Rond dit tijdstip komt ook ghreline vrij, het hormoon dat je hongergevoel aanscherpt: de energie die je uit je ontbijt haalt, neemt dan de fakkel over. Die eerste maaltijd van de dag doet er 24 uur over om te verteren! Je voedsel blijft 4 uur in je maag, vervolgens 6 tot 7 uur in je dunne darm, evenveel tijd in je dikke darm en nog eens 6 tot 7 uur in je endeldarm.

’s Morgens stijgt ook je bloeddruk. Die blijft hoog tot de late namiddag en daalt dan geleidelijk, om in de loop van de nacht zijn laagste waarde te bereiken. Niet onlogisch dus dat een hartaanval en een beroerte vaker in de ochtenden optreden. Daarom ook wordt afgeraden om meteen na het opstaan aan cardiosport te doen. Het is beter om de dag te beginnen met een sessie tai chi of yoga.

Gedurende de dag

In de loop van de dag presteren zenuwstelsel, spieren, hartslag en ademhaling maximaal. Op intellectueel vlak ben je volgens de chronobiologen uitermate alert tussen 9 en 11.30 uur, tussen 15 en 16 uur en tussen 19 en 20 uur. Het begin van de middag is geschikt om nieuwe begrippen te leren (kortetermijngeheugen), de namiddag om verworven kennis te systematiseren, te benutten en te verankeren (langetermijngeheugen). Tussen 11.30 en 15 uur neemt je waakzaamheid af, onder meer onder invloed van je spijsvertering. Het ideale moment om te ontspannen en een dutje te doen. De meeste mensen lijken in de namiddag ook wat beter pijn te kunnen verdragen.

Aan het einde van de dag

Het slaaphormoon melatonine is de hoeksteen van het circadiaan ritme. Aan het einde van de dag, wanneer het tijd wordt om naar bed te gaan, neemt de aanmaak ervan toe, waardoor je vlotter in slaap valt. Extern licht kan de aanmaak echter beïnvloeden. Doe het dus rustig aan met schermen, smartphones en tablets voor het slapengaan: het blauwe licht dat beeldschermen uitzenden, activeert de lichtgevoelige receptoren van je netvlies honderd keer meer dan wit licht en dat kan de slaap vatten aanzienlijk vertragen.

Bedtijd

Tegen bedtijd daalt ook je lichaamstemperatuur geleidelijk en verlies je warmte via je handen en voeten. Het signaal dat het tijd is om te gaan slapen. Een goede nachtrust is onmisbaar voor het welzijn: slaap activeert je geheugen, je mentale evenwicht en je immuunsysteem.

Een onderzoek uit 2012 heeft trouwens uitgewezen dat een enkele slapeloze nacht de activiteit van granulocyten, die een sleutelrol spelen in de immuniteit, al grondig verstoort. Voor zoete dromen moet je dan weer op vasopressine vertrouwen, een hormoon dat wordt afgescheiden door je bijnieren. Het zorgt voor de reabsorptie van water in je nieren en voorkomt zo uitdroging en nachtelijke plasdrang. En morgen werkt je lichaam al die taken opnieuw af.

Juiste tijd, juiste medicijn

Er zijn twee criteria die beïnvloeden hoe doeltreffend een geneesmiddel is en hoe goed je het verdraagt: het tijdstip waarop je het inneemt en of je dat voor, tijdens of na de maaltijd doet. "Vraag hierover raad aan je arts en aan je apotheker," adviseert dr. Michel Vanhalewyn, algemeen coördinator van de SSMG (Société Scientifique de Médecine Générale), de huisartsenvereniging in België. "Moet je je medicatie voor de maaltijd nemen, dan betekent dat 15 tot 30 minuten ervoor."

Bepaalde geneesmiddelen, zoals cholesterolverlagende statines, kun je beter ’s avonds slikken. Medicatie die cortisone bevat, moet je ’s ochtends nemen om op een lijn te zitten met je lichaamseigen cortisolafgifte. "Neem ’s avonds ook geen pijnstillers die stimulerende middelen bevatten zoals cafeïne, om je nachtrust niet te verstoren," geeft Vanhalewyn nog mee. Bang om naar de tandarts te gaan? Leer dan om de schommelingen van je eigen bioritme te ontcijferen en kies op basis daarvan het beste moment om aan je gebit te laten werken.

"Pijn voel je vaak het sterkst in de voormiddag. Daar kunnen migrainepatiënten over meepraten. Maar dat verschilt uiteraard van persoon tot persoon. Luister daarom goed naar je eigen lichaam en stem je gedrag daarop af," is het advies van Vanhalewyn.