Fragiele-X-syndroom

Jaarlijks worden er in Nederland ongeveer vijftien meisjes en twintig jongens geboren met fragiele-X-syndroom. Als gevolg van deze aandoening hebben de patiënten een lichte tot zeer ernstige verstandelijke beperking. Omdat ze daarnaast vaak schuw gedrag vertonen of oogcontact vermijden, is de link met autisme snel gelegd. Helemaal terecht is dat niet: bij 25 tot 33 procent van de patiënten met fragiele-X-syndroom wordt ook autisme vastgesteld.

Kenmerken
Een verstandelijke beperking is niet het enige kenmerk van patiënten met fragile-X-syndroom. Taal- en spraakafwijkingen zoals onsamenhangend praten komen vaak voor. Verder tonen met name mannelijke patiënten vaak ADHD-achtig gedrag.

Er is ook sprake van uiterlijke kenmerken zoals relatief lange gezichten, grote oren, een brede kin en scheelzien. Patiënten hebben bovendien een lage spierspanning met overstrekte ledematen tot gevolg. Verder ontwikkelt zowel de grove als de fijne motoriek van jonge patiënten zich langzamer dan gebruikelijk. Dat uit zich onder andere in later leren lopen en het moeilijk kunnen vastpakken van een pen.

Mutatie
De oorzaak van fragiele-X-syndroom zit ‘m in een mutatie van het gen FRM1. Genen bevatten erfelijk materiaal. Een drager van genen is een chromosoom. X- en Y-chromosomen zijn daarbij de zogenoemde geslachtschromosomen: zij bepalen of iemand een man of een vrouw wordt. Mannen hebben een X- en een Y-chromosoom, vrouwen twee X-chromosomen.

Eiwit
Het gen FMR1 bevindt zich aan het einde van de lange arm van het X-chromosoom. Door een mutatie wordt het FMR1-eiwit niet meer geproduceerd. Waarom en hoe de mutatie plaatsvindt is niet duidelijk, maar het zorgt in ieder geval voor een zwakke verbinding tussen de verschillende zenuwcellen. Hierdoor worden signalen niet meer goed doorgegeven en wordt het leerproces van de hersenen verstoord. Dat kan dan weer leiden tot fragiele-X-syndroom.

De locatie van FMR1 zorgt voor de naamgeving van de ziekte: een breekbare (fragiele) plaats in het X-chromosoom.

Zwangerschap
Zowel mannen als vrouwen kunnen drager zijn van het afwijkende gen zonder dat ze fragiele-X-syndroom hebben. Vrouwen kunnen hun mutatie doorgeven aan een kind, mannen hoogstwaarschijnlijk niet. Vaak kan al tijdens de zwangerschap met een vlokkentest of vruchtwaterpunctie worden gecontroleerd of vrouwen het afwijkende gen doorgeven. Bij mensen met een verstandelijke beperking kan uiteindelijk met een genetische test fragiele-X-syndroom worden vastgesteld.

Genezing van fragiele-X-syndroom is niet mogelijk. Behandeling is gericht op het verbeteren van de kwaliteit van leven van de patiënt. Dit bestaat onder andere uit logopedie, fysiotherapie, opvoedkundige therapie en medicatie om het vaak drukke gedrag te verminderen.

FXTAS en FXPOF
Twee aandoeningen zijn nauw verbonden aan fragiele-X-syndroom: Fragile X Tremor Ataxia Syndrome (FXTAS) en Fragile X Premature Ovarial Failure (FXPOF). Beide aandoeningen kunnen voorkomen bij mensen die drager zijn van het afwijkende FMR1-gen, maar geen fragiele-X-syndroom hebben. FXTAS komt alleen voor bij mannen boven de 50 jaar, FXPOF alleen bij vrouwen.

Beven
FXTAS leidt vaak tot verschijnselen die eerder lijken te horen bij de ziekte van Parkinson: bevende bewegingen die niet onder controle kunnen worden gehouden, bewegingsstoornissen en stijfheid in armen en benen. FXTAS kan ook leiden tot verschillende andere aandoeningen, variërend van brandende voeten tot geheugenverlies en dementie.

Overgang
FXPOF draait maar om één kenmerk: een vervroegde overgang bij vrouwen. Vaak al voor het veertigste jaar. Dat betekent dat er geen kans meer is op zwangerschap, maar het verhoogt ook de kans op verschillende gezondheidsrisico’s als botontkalking en hart- en vaatziekten.

Naar schatting hebben een op de drieduizend mannen van boven de 50 FXTAS. Een op de honderd vrouwen komt in de overgang voor haar veertigste. Het is niet duidelijk in hoeveel geval het FMR1-gen daarbij een rol speel