Het energiemysterie

Het kaarsje brandde langzaam op, totdat het vlammetje ging flakkeren en bijkans uitdoofde. Een gebrek aan energie, ik heb het aan den lijve ondervonden. Ik voelde me uitgeput, futloos, óp. Het was rond Kerst en ik zou vast wel weer opknappen van de Kerstvakantie.

Helaas. In januari was ik nauwelijks nog vooruit te branden en in februari kreeg ik er ook nog een sombere stemming bij. Ik kon hooguit 50 procent aan van wat ik normaal op een dag doe; om vier uur ‘s middags was al mijn energie schoon op. Braaf at ik borden vol worteltjes en spruitjes, wandelde dagelijks een uur en zorgde ervoor dat ik niet te veel stress had...het hielp niets.

Maar eind februari, toen de dagen gingen lengen, knapte mijn stemming op. Ik voelde me fitter en vitaler. De zon kwam mijn gemoed een handje helpen en in de maanden daarna keerde mijn energie terug. Zodat ik nu weer volop werk, lach, ren, kook, klets, uitga, fiets, winkel, stofzuig, tennis, voorlees, knuffel en geniet. En ‘s avonds heb ik nog energie over ook.

Energie! We weten allemaal wat we bedoelen als we klagen over weinig energie, of als we opgetogen vertellen dat we ons zo energiek voelen. Toch blijft het een vaag, abstract begrip. Het heeft iets magisch bijna - het is dat wat ons aan de gang houdt, maar waar we niet goed de vinger op kunnen leggen. Het woordenboek koppelt het aan levenskracht, geestkracht, vitaliteit en pit.

Vitale levensprocessen
Hoe kijkt een psycholoog tegen het begrip ‘energie’ aan? Theo IJzermans, psychotherapeut in Amsterdam en adviseur bij werkstress, burn-out en overspanning: “Als mensen zeggen dat ze veel energie hebben, bedoelen ze dat ze zich fit en gemotiveerd voelen en dat ze veel aankunnen. Dan is vaak ook het zelfvertrouwen groot en zien ze de toekomst positief tegemoet.”
[PAGEBREAK]En wat zegt Maria Hopman, hoogleraar Integratieve Fysiologie in Nijmegen? “Energie hebben we nodig om onze vitale levensprocessen in stand te houden zoals het kloppen van het hart, de ademhaling en de zuiveringsfunctie van de nieren. ATP, oftewel adenosinetrifosfaat, is het chemische stofje in ons lichaam waar de energie in opgeslagen zit. Als dat wordt omgezet in wat we noemen adenosinedifosfaat komt er energie vrij.”

Energie is dus niet alleen maar een zweverig, vaag begrip, maar wel degelijk ook iets tastbaars. Kunnen we energie dan ‘bijtanken’ zoals dat in de volksmond heet, en op dagen dat we door het leven dansen een overschot aan energie in ons lichaam opslaan voor futloze periodes...? Helaas, dat kan niet, zegt Hopman. “De voorraad energie die we kunnen aanleggen is heel klein. Je kunt maar dertig seconden hardlopen met de voorraad die in je spieren zit.”
 
Energiefabriekjes
Eigenlijk lijkt onze energieproductie nog het meest op een elektriciteitscentrale. De mens kan heel snel energie aanmaken: dan gaat het hart sneller kloppen en gaan we sneller ademen, zodat we meer zuurstof krijgen om de ATP aan te vullen.

Marianne Hopman: “Continu is het lichaam nieuwe ATP aan het vormen. In elke cel zitten energiefabriekjes, die noemen we mitochondriën. Die draaien voortdurend op volle toeren. Door regelmatig te sporten maak je nieuwe fabriekjes aan en dat geeft meer uithoudingsvermogen. Ook als je het dan rustig aan doet, heb je meer energiefabriekjes ter beschikking en voel je je dus fitter.”

Een voorraadje energie aanleggen ‘voor later’ kan dus niet, maar we kunnen wél snel nieuwe energie produceren. Al moeten we daar wel iets voor doen! Plof ik ‘s avonds doodmoe op de bank voor de tv, dan knap ik daar doorgaans bepaald niet van op. Krijg ik mezelf zover om te gaan wandelen of sporten, dan geeft me dat niet alleen meer voldoening, maar ook meer energie. En zo vóelt het niet alleen, zo werkt het dus ook echt: hoe meer ik in beweging kom, hoe meer fabriekjes ik aanmaak.
[PAGEBREAK]Onze energiefabriekjes produceren niet alleen, ze hebben zelf ook brandstof nodig. En dat leveren wij hen, via voeding. Anders gezegd: voor het maken van ATP zijn voedingsstoffen nodig, zoals suikers en vetten. Dáár kunnen we wél een voorraadje van aanleggen, maar dat is geen direct beschikbare energie. Om ATP uit suikers te halen moeten die verbrand worden en daarvoor is zuurstof nodig. Energie wordt dus als een soort ruw ‘basisproduct’ aangeleverd via voedingsstoffen.

Lichaam én geest
Een gezonde, gematigde voeding, een goede nachtrust, ontspanning en beweging: dat alles helpt ons om de lichamelijke energiebalans op peil te houden. Maar het verhaal over energie is een verhaal over lichaam én geest. Want zelfs als aan alle fysieke voorwaarden is voldaan, als die electriciteitscentrale draait als een tierelier, dan nog kunnen we ons kortere of langere tijd uitgeput voelen. Heel duidelijk wordt dit zichtbaar bij mensen die lijden aan een burn-out of een depressie. Maar ook bij psychisch gezonde mensen spelen allerlei mentale processen die energie slurpen.
Vermoeidheid is niet voor niets klacht nummer 1 in de Nederlandse huisartsenpraktijk; kennelijk zijn we massaal futloos en uitgeput. Daar zijn tal van mogelijke verklaringen voor, zoals een virus of lichamelijke ziekte, een ongezonde levensstijl of te weinig lichaamsbeweging.

Voor de lieve vrede
Een mentale energieslurper die de laatste tijd sterk in de belangstelling van psychologen staat, is zelfcontrole. Onszelf controleren doen we de hele dag door. We laten een verleidelijk stuk taart staan omwille van de slanke lijn, we slikken onze boosheid in voor de lieve vrede, we slaan het tweede glas wijn af omdat we die kater kunnen missen als kiespijn. [PAGEBREAK] En dat kost energie – véél energie, weet Hugo Alberts. Hij is psycholoog en onderzoeker aan de Universiteit Maastricht en buigt zich al jaren over het ‘gelimiteerde energiemodel’. Iedere keer dat je moeite moet doen om niet toe te geven aan een impuls, spendeer je energie, stelt Alberts. Dat leidt uiteindelijk tot ‘wilsuitputting’ en dan verlies je gemakkelijk de controle over jezelf. Dáárom is het vasthouden aan een dieet in de vermoeide avonduren ook zoveel moeilijker dan bij het uitgerust wakker worden.

Ook Alberts vindt ‘energie’ een lastig begrip, dat niet simpel te omschrijven is. “Psychologisch onderzoek hiernaar staat nog in de kinderschoenen. Je kunt wel stellen dat wij beschikken over een soort mentale energie, die langzaam op kan raken.” 

Goede gewoonten aanleren
Natuurlijk kunnen we zelfcontrole niet zomaar opgeven, want dan zouden we algauw dik, dronken en vechtend over straat rollen. Wel kun je leren je impulsen te beheersen zonder dat het je veel energie kost: door het aanleren van goede gewoonten. Drinken we al jaren weinig alcohol dan kost het laten staan van een glaasje steeds minder moeite en energie.

Iets vergelijkbaars geldt voor allerlei anderevormen van interne strijd. Wie zijn werk als een zware opgave ziet, moet zichzelf iedere dag weer onder controle krijgen en streng toespreken. Dit is een van de harde lessen van een burn-out; niet toevallig gaan mensen na een burn-out vaak op zoek naar ander werk.

Een soortgelijk verhaal gaat op voor depressieve mensen. Zij zijn vaak zo uitgeput, omdat zij zich verzetten tegen wat het leven hen te bieden heeft en een zware, innerlijke strijd voeren. Zij denken: ik stel niets voor, het wordt nooit meer wat - heel ondermijnende gedachten die energie vreten. Bovendien gaan zij steeds minder ondernemen, waardoor het leven ook echt minder te bieden heeft én hun conditie achteruit holt. Met andere woorden: ze boeten in op zowel geestelijke als lichamelijke energie. [PAGEBREAK]
Gedachten kunnen ons dus moe maken – niet zo gek dat de sleutel tot meer energie ligt bij diezelfde gedachten, ook wel ‘cognities’ genaamd. Cognitieve gedragstherapie helpt tegen aandoeningen die zich kenmerken door een totaal gebrek aan energie, zoals depressie, burn-out, het chronisch vermoeidheidssyndroom en vermoeidheid na kanker.

Bij een depressie, bijvoorbeeld, leert de patiënt zowel zijn sombere, neerdrukkende gedachten als zijn gedrag te veranderen. Door iedere dag een minuutje langer te gaan wandelen gaat de conditie stapje voor stapje vooruit. Na vier weken loopt diegene dan al een half uur per dag, wat conditie én eigenwaarde geeft.

Ook gezonde mensen kunnen aan dit soort inzichten en voorzichtige opbouwprogramma’s veel hebben. Want het helpt iederéén om niet mee te gaan in een maalstroom van sombere gedachten. En het is voor iederéén verstandig om conditie langzaam op te bouwen in plaats van direct een uur te gaan hardlopen en daarna doodop en ontgoocheld alle sport af te zweren.

Energie van de zon
Vragen over energie zijn er ondertussen te over. Waarom zoveel mensen energie lijken te krijgen van de zon, is voor onderzoekers nog steeds niet goed te verklaren. En waarom heeft de één, o onrechtvaardigheid, zoveel meer energie dan de ander? En waarom lijken sommige mensen echte ‘energiegevers’ te zijn, terwijl anderen je tijdens een bezoekje van een uur leegzuigen? “Genetische factoren spelen zeker een rol,” zegt Maria Hopman. “Er is ook verschil in aanleg tussen mensen wat betreft energieniveau.” [PAGEBREAK]Stress door irritaties
En wat te doen met die energievretende buurvrouw die zo vermoeiend is met haar geratel? Dat komt niet zozeer door háár, dat komt door jezelf, zegt psychotherapeut Theo IJzermans streng. “Je kunt denken: ik heb een lekkere rustige avond, want ik heb haar áángezet en zij kletst verder wel. Dan blijf je heel relaxed. Maar als je je verzet en steeds denkt: ik wil ook eens wat zeggen, dan is het uitputtend. Dat is je eigen irritatie. En irritatie is stress – dat vreet energie. Heb je na een gesprek met je moeder het gevoel: ik ben uitgeput, dan komt dat doordat jíj je ergert, of je schuldig voelt, of haar niet accepteert.”
Al met al lijkt de slotsom: ken uzelve. Leer uw grenzen en uw (deels aangeboren) energieniveau kennen, geef zinloos verzet op, zoek mensen en activiteiten uit die bij u passen, vermijd onnodige aandachtsvreters en neem tijdig uw rust na al te veel prikkels. Verbeter uw energieniveau en begin bij 
uzelf! 

Krijgen we energie van de natuur?
Lukt het u ook vaak niet om rustig een gedachte af te maken? Geen wonder: er wordt de hele dag door een beroep gedaan op uw aandacht. Voortdurend moet u keuzes maken; en al gaat het onbewust, het kost wel energie om te kiezen tussen wit, bruin, volkoren of meer-granen brood - al dan niet biologisch - en om alle mailtjes, telefoontjes en gesprekken te verwerken. Werk en gezin vragen aandacht; de omgeving is voortdurend vol prikkels en geluid.

Zéker in de stad. “De stad,” zegt psycholoog Hugo Alberts, “is een omgeving met veel prikkels. Reclame, andere mensen, lawaai, claxons. Het blijkt dat mensen  daarvan snel uitgeput raken. Van de natuur komen we echter mentaal tot rust.” Dat de natuur ons energie geeft komt dus niet eens zozeer door de bomen, bloempjes of zeelucht zelf, maar vooral door wat er daar niet is... [PAGEBREAK]Train en ken uzelve – tips voor een energiezuinig leven

• Wandel, fiets, tennis, ren: hoe meer u beweegt, hoe meer energiefabriekjes u aanmaakt.
• Snoep verstandig, eet een appel. Geraffineerde suiker, zoals in snoep, geeft snel energie, maar kortdurend. Beter kunt u langzame koolhydraten eten zoals vezelrijk brood en fruit; daar draait uw motor langer op.
• Leer gezonde gewoonten aan. Dan gaat het afslaan van snoepgoed en alcohol en andere slechteriken meer ‘vanzelf’ en hoeft u er niet keer op keer tegen te ‘vechten’. 
• Kies werk en bezigheden die bij u passen. U kunt veel meer werk verzetten wanneer dit u voldoening geeft. Ook een hobby die u met passie bedrijft, kan een energieleverancier zijn.
• Aanvaard wat u niet veranderen kunt. Zinloze strijd (tegen slecht weer, vaststaand verkeer en oprukkende ouderdomsverschijnselen) vreet kostbare energie.
• Zoek regelmatig de natuur op. Daar is het goed bijtanken, want daar zijn rust, ruimte, frisse lucht en veel minder prikkels, mensen en lawaai dan in de stad.
• Mens, erger je niet. Zoek vrienden uit die bij u passen. Als u toch een avondje verkeren moet met iemand die u minder ligt, wees dan berustend. Veranderen kunt u die persoon toch niet.

Doe de test!
Wilt u weten hoe het is gesteld met uw energiehuishouding? Klik hier om uzelf te testen.