‘Pas op met het slikken van hormonen’

Wat zijn hormonen eigenlijk?

"Hormonen zijn stofjes in ons lichaam. Zij werken als boodschappers tussen verschillende organen, van de cellen in ons brein tot de rest van ons lichaam. Zij regelen haast alles. Als je ze ­onder de microscoop zou leggen, dan lijken ze wel wat op cholesterol. Opvallend is dat onze cellen hiervoor veel kleine antennes hebben. Die noemen we receptoren. Daarmee kunnen hormonen contact maken met vrijwel elke cel in ons lichaam. Dat zegt dus veel over hoe belangrijk de rol is die zij in heel ons lichaam spelen."

Gaat die rol zo ver dat zij bepalen wie wij zijn, zoals de titel van uw boek suggereert?

"Die titel is in de eerste plaats een knipoog naar het werk van mijn collega, hersenonderzoeker Dick Swaab, die 'Wij zijn ons brein' schreef. Laat ik het zo zeggen: ­hormonen hebben grote invloed op hoe ons brein functioneert. Zonder hormonen zou ons brein maar een heel eenzijdige werking hebben. Zo bepalen zij of we honger hebben, of slaap. Op veel momenten in ons leven spelen met name de geslachtshormonen een centrale rol."

U doelt op de puberteit en de overgang?

"Zeker, die fasen zijn natuurlijk het bekendst. Als we ouder worden, maken mannen steeds minder testosteron aan. Dat gaat vrij geleidelijk. Vergelijk het met een glijvlucht. Bij vrouwen is er in de overgang juist sprake van een crash. De oestrogeenproductie daalt dramatisch. Dat heeft invloed op zowel ons uiterlijk als op ons gedrag."

Beginnen mannen en vrouwen dan meer op elkaar te lijken?

"Inderdaad, op hormonaal gebied wordt het onderscheid kleiner. Mannen krijgen bijvoorbeeld een hogere stem. Vrouwen vinden een lagere stem aantrekkelijker, maar omdat de man zich niet meer hoeft voort te planten, is die lagere stem niet meer nodig. Vrouwen maken juist méér testosteron aan. Waar je bij het ouder worden vooral denkt aan haarverlies, zie je bij vrouwen meer haargroei, op de kin en boven­-lip. Ook hun kaken worden breder."

Is het waar dat mannen ‘mooier oud’ worden?

"Als je puur naar de huid kijkt wel. Oestrogeen zorgt voor een gladdere, jongere huid. Vrouwen maken na de overgang minder van dat hormoon aan en mannen juist meer. Daar staat tegenover dat mannen ook vaker overgewicht hebben. Het is dus maar wat je mooi vindt. Maar het is zeker niet alleen ons uiterlijk dat verandert. Misschien veranderen hormonen ons gedrag nog wel meer."

Kunt u daar voorbeelden van geven?

"Doordat vrouwen na de overgang bredere kaaklijnen krijgen, lijken ze niet alleen meer autoriteit te hebben, ze worden ook écht wat baziger. En ondernemender. Dat is evolutionair goed te verklaren. In de tijd dat we nog in stammen leefden, kregen oudere vrouwen een centralere rol in de stam. Onderzoek laat zien dat oudere mannen juist minder dominant worden en minder risico’s nemen. Ook dat is evolutionair gezien logisch. Ze zijn lichamelijk minder sterk en kunnen zich minder goed verdedigen. Ze kunnen hier wel goed over adviseren."

Kunnen mannen klachten ­tegengaan door extra hormonen te slikken?

"Als arts zou ik adviseren om hier heel voorzichtig mee te zijn. Je ziet steeds meer klinieken die oudere mannen zeggen te helpen met aanvulling van het testosteron­tekort, onder het mom van ‘baat het niet, dan schaadt het niet’. Dat laatste is verre van zeker. Het geven van extra testosteron, zoals we ook zien bij bodybuilders, zorgt er in de praktijk juist voor dat het lichaam reageert door de eigen, natuurlijke testosteronproductie te verminderen of zelfs te stoppen. De balans is immers verstoord. In een gezond lichaam zijn het de hormonen die voor balans zorgen. Als je daarin iets verandert, dan verandert het geheel."

En bij vrouwen in de overgang?

"Ook hen adviseer ik: pas op met preparaten voor extra oestrogeen. Die vergroten de kans op hart- en vaatziekten en kanker. Dat wil niet zeggen dat zij ze nooit moeten ­nemen. Als de overgangsklachten héél erg zijn, kunnen arts en patiënt samen afwegen of die klachten niet erger zijn dan de risico’s."

Geldt dit advies ook voor hormoonafwijkingen?

"Zo’n vijf tot tien procent van de volwassenen krijgt een hormoon­afwijking. Denk aan diabetes of een laag schildklierhormoon. In veel gevallen is een trage schildklier een gevolg van een natuurlijk verouderingsproces, terwijl ouderdoms­suikerziekte vaak ontstaat bij mensen met overgewicht.” Kan ons voedsel de hormoonbalans verstoren?“Soms wel, ja. Hormonen komen niet alleen bij mensen voor. Ze zitten in dieren, maar ook in bomen en planten. Die hormonen lijken erg op de onze. Een groente als venkel bevat bijvoorbeeld anethol, een plantaardige vorm van oestrogeen. Turkse artsen waarschuwden enkele jaren geleden niet te veel venkelthee te drinken. Daardoor kan op jeugdige leeftijd al borstgroei ontstaan. Bij overdadig ­gebruik van vleesvervangers en ­ander sojarijk voedsel kan hetzelfde gebeuren. En verzorgingsproducten op basis van lavendel zorgen zelfs voor borstgroei bij jongens!"

Is dat gevaarlijk?

"Om eerlijk te zijn is er nog te ­weinig onderzoek gedaan om hier een duidelijk antwoord te kunnen geven. Over het algemeen geldt dat je bijna alles veilig kunt eten, zolang je er maar niet te veel van neemt. Eén groentesmoothie per dag kan geen kwaad, maar neem er geen tien. Ook chemische hormoonverstoorders in onder meer ons verpakkingsmateriaal hebben invloed op onze hormoonproductie. Hoe minder je ervan binnenkrijgt, hoe beter. Gelukkig staat daar tegenover dat ons lichaamseigen oestrogeen krachtiger is. Voorzichtigheid blijft echter geboden."

Welke invloed heeft stress?

"Acute stress is van grote invloed op onze hormonen. Dit is heel duidelijk te zien in gebieden waar oorlog is geweest, zoals het Duitsland van de Eerste en Tweede ­Wereldoorlog of het Joegoslavië van de jaren 90. In die gebieden zagen artsen veel meer schildklierziektes. Bij chronische stress komen mensen vaak in een vicieuze cirkel terecht, van minder slapen, meer eten en minder bewegen. Onder invloed van stresshormoon cortisol worden mensen dikker; ook dit vergroot de kans op suikerziekte. Bij mensen van boven de 80 zie je dat het slaappatroon verstoord wordt. Ik adviseer hen om ondanks alles zoveel mogelijk het vaste ritme proberen aan te houden."

Welke veranderingsprocessen ziet u nog meer bij deze groep?

"In oudere lichamen veranderen de waardes van spijsverterings­hormonen, zoals het eerder ­genoemde insuline, en het verzadigingshormoon. Daardoor krijgen ouderen minder zin in eten. Daar komt nog bij dat hun smaak minder wordt en de speekselproductie afneemt. Voor 80-plussers ligt gewichtsverlies dan op de loer. Omdat er vooralsnog geen hormonale oplossingen voor zijn, zit de oplossing toch in de voeding. Gelukkig bestaan er tegenwoordig allerlei vloeibare alternatieven met extra eiwitten. Of eet eens iets met een sterkere geur of zoutere smaak."

Wat kun je zelf nog meer doen om gezond oud te worden?

"Belangrijk is de drieslag rust, ­reinheid en regelmaat. Daar zou ik nog een vierde factor aan willen toevoegen: zingeving. Rook niet, wees matig met alcohol en blijf in beweging. Dat laatste geldt voor ­zowel lichaam als geest. Ga dus naar die bingo-middag of kaartavond, maar ga niet zelf rommelen met kruiden of hormoonpreparaten. Er bestaan zeekwallen die zichzelf jonger ­kunnen laten worden. Een mens is geen zeekwal. We moeten het dus doen met onszelf. En onze hormonen."

Internist-endocrinoloog Max Nieuwdorp (45) is hoogleraar inwendige geneeskunde aan het Amsterdam UMC. Zijn huidige onderzoek richt zich op darmbacteriën en hormonen en hun invloed op onze gezondheid. Over die laatste stofjes publiceerde hij eind vorig jaar het boek Wij zijn onze hormonen, dat ook in de Verenigde Staten, Australië en Zuid-Korea wordt uitgegeven.

Last van stress? Luister de podcast van Gezond Gesprek over hoe je beter omgaat met stress.

Dit artikel verscheen eerder in Plus Magazine maart 2023. Abonnee worden van het blad? Dat doet u in een handomdraai!