Steeds meer ouderdomsklachten: hoe ga je daarmee om?

Een ‘stapeling van ouderdomsklachten’ is geen officiële diagnose die artsen kunnen­ stellen. Wat is het dan wel? ­Specialist ouderengeneeskunde Ester Bertholet heeft daar een duidelijk beeld bij. Zij heeft een zelfstandige praktijk ouderengeneeskunde in Velp en Arnhem. “Bij een stapeling van ouderdomsklachten denk ik aan mensen die er steeds een ouderdomskwaal bij krijgen”, zegt Bertholet. “Ze kunnen slecht horen, hebben steeds meer moeite met dingen onthouden, zijn slecht ter been en dan worden ze ook nog eens incontinent. Mensen krijgen het gevoel dat het lijf uit elkaar valt. Dat kan ontluisterend zijn. Ouderdomsklachten confronteren je met je leeftijd en met de dood. Het is echt anders dan ­opkrabbelen na een hartaanval: dan krijg je een revalidatieprogramma en ga je weer verder.­ Met een stapeling van ouderdomsklachten ga je vaak eerst een soort rouwproces door. Maar ook met een klacht als incontinentie kun je leren leven. Tot je eigen verbazing kun je meer dan je denkt.”

Verrassende inzichten

Bertholet schreef een praktisch handboek met de titel Vitaal ouder worden is zo gek nog niet, waarin veel adviezen staan voor omgaan met lichamelijke klachten die ontstaan als je ouder wordt. Zij schreef het niet alleen, maar met hulp van 170 ouderen. Deze mensen hielpen haar bij het kiezen van de onderwerpen. Dat leverde zelfs voor een ervaren ouderendokter als Bertholet verrassende inzichten op. “Sporen van ontlasting in je ondergoed ­bijvoorbeeld. Ik hoor op het spreekuur nooit mensen over deze klacht, maar het wordt breed herkend door ouderen. Dat kan gebeuren­ als je anus door veroudering niet meer goed sluit. Het is een klacht die je serieus­ moet nemen, maar mensen durven niet tegen­ de dokter te zeggen dat ze daar steeds meer last van krijgen. Daarom heb ik het juist ­opgenomen in mijn boek.”

Knoop ontwarren

Mensen met een stapeling van ouderdoms­klachten zijn voor artsen moeilijk te behan­delen.­ De verschillende klachten kunnen elkaar bij de behandeling in de weg zitten. Een arts weet bijvoorbeeld dat iemand met artrose veel moet bewegen. Maar wat als wandelen niet meer lukt vanwege slechtziendheid? En als de patiënt ook nog een voetwond heeft door ­diabetes? Dan wordt het heel ingewikkeld. Bertholet: “Artsen kunnen moedeloos worden van de complexiteit van al die klachten. Als ik een patiënt zie met veel ouderdomsklachten, dan begin ik met het ontwarren van de knoop. Wat is er ­allemaal aan de hand? Dat breng ik samen met de patiënt in kaart. Vervolgens bekijken we wat er nog wel en niet kan. Ik vind het belangrijk om met patiënten mee te bewegen. We staan er bijvoorbeeld bij stil dat het leven niet meer zo fijn is als je minder kunt. Gelukkig kunnen we als behandelteam meestal wel perspectief bieden. De klachten zijn niet altijd volledig te genezen, maar wel te verzachten en draaglijk te maken.”

Een belangrijke klacht op de ‘stapel’ ouderdomsklachten is achteruitgang van het denkvermogen. Het is een schrikbeeld voor veel mensen en vaak een reden om een wils­verklaring op te stellen. Ze willen dat een arts hun leven beëindigt als zij dement worden. Vooral jongere en fittere ouderen willen ­autonomie en regie houden en zien dementie daarom als een schrikbeeld, ziet Bertholet. “Ik heb vaak de diagnose dementie gegeven. ­Mensen wijzen dan op de wilsverklaring waarin­ ze zeggen dat ze niet meer verder willen.­ Als ik vraag of ze op korte termijn ­euthanasie ­willen, zeggen ze: ‘Nee, ik voel mij nog het­zelfde, nu hoeft het nog niet.’ ­Uit­eindelijk ­willen ze dan meestal toch geen euthanasie.”

Weloverwogen verzoek

Dementie is een medische aandoening waarbij euthanasie mogelijk is, volgens de euthanasiewet. Veel mensen weten niet dat ook de stapeling van ouderdomsklachten op zich een grond kan zijn voor euthanasie, ook als je geen last hebt van dementie. “Mensen denken dat je een terminale ziekte moet hebben voor euthanasie. Dat is niet zo. Als je meerdere klachten hebt, zoals achteruitgaand zicht of gehoor, artrose of osteoporose, dan kan dat grond zijn voor euthanasie als er sprake is van ondraaglijk en uitzichtloos lijden”, aldus Fransien van ter Beek, bestuursvoorzitter van de Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde.

Euthanasie bij stapeling van ouderdoms­klachten­ mag dus, maar er zijn wel een aantal criteria waaraan voldaan moet zijn. Ten eerste moet er sprake zijn van een vrijwillig en weloverwogen verzoek. Het verzoek moet echt een eigen keuze zijn; er mag geen sprake zijn van druk van familie of anderen. Ook moet het verzoek niet in een opwelling gedaan zijn. Het tweede criterium is dat je ­ondraaglijk en uitzichtloos lijdt aan een ­medische aan­doening. Wanneer is dat het ­geval? De een kan meer pijn en lijden verdragen dan de ander. Je moet je arts er dus van overtuigen dat het lijden voor jou ondraaglijk is. Van ter Beek: “Het lijden dat je ervaart, heeft te maken met je ziektegeschiedenis, je levensverhaal, je draagkracht en met hoe je omgaat met verlies. Lijden kan erger worden door het wegvallen van je sociale netwerk of doordat je geen doel meer ziet of zingeving ervaart. Het lijden is ‘uitzichtloos’ als de arts vaststelt dat er met behandeling geen verbetering meer mogelijk is.”

De regie houden

Niet alle artsen hebben de bereidheid om ­euthanasie te verlenen als je ondraaglijk en uitzichtloos lijdt. Van ter Beek: “We zien dat de meeste huisartsen bereid zijn om bij kanker, ALS of parkinson euthanasie te verlenen, maar niet altijd bij een stapeling van ouderdomsklachten, psychisch lijden of dementie. Wij adviseren dan ook om hierover tijdig met je arts in gesprek te gaan, voor het geval dat.”

Wanneer de klachten zich langzaam opsta­pelen, bewegen mensen vaak langzaam mee en accepteren ze wat er niet meer kan. “Zelfs als je te maken krijgt met dementie, kun je de regie houden over zaken in je leven”, zegt Bertholet. “Je administratie zul je al snel uit handen moeten geven. Maar je bent maar wilsonbekwaam voor een klein stukje. Je houdt nog wel de regie over welke kleding je draagt of over wat je eet. Ik vind mensen krachtig en flexibel. De mensen die het hardst roepen dat ze nooit naar een verpleeghuis ­willen, vinden het daar vaak juist fijn. Mensen zijn sterker en flexibeler dan ze denken en kunnen veel aan.”

Drang tot leven is groot

Vaak veranderen wensen en grenzen bij het opstapelen van ouderdomsklachten, ziet ook Fransien van ter Beek. “Je ziet dat de drang tot leven bij veel mensen groot is. Eerst willen mensen absoluut niet afhankelijk zijn, maar langzaam schuiven grenzen op. Ze hebben ­genoeg om voor te leven. Dat is natuurlijk prima. Maar het is zorgelijk dat mensen voor wie het niet ‘prima’ is, gedwongen worden langer te lijden. Hun problemen moeten niet worden gebagatelliseerd. Ze kunnen niet worden opgelost met extra hulp of een maatje tegen eenzaamheid. Als je kinderen en belangrijke vrienden dood zijn, ben je daar niet mee geholpen.”

Afhankelijk worden

Bij stapeling van ouderdomsklachten doe je al snel een beroep op je naasten of de thuiszorg. Dat idee vindt 57 procent van de mensen zeer bezwaarlijk, zo blijkt uit onderzoek van dagblad Trouw uit het voorjaar van 2023. Zo ­bezwaarlijk dat ze om euthanasie zouden ­vragen, als het hen zou overkomen. Van ter Beek herkent het: “De generatie die nu oud wordt, zijn babyboomers. Zij hebben een diepgeworteld gevoel van zelfredzaamheid. Ze willen niet afhankelijk zijn van kinderen of een wijkverpleegkundige. Ze hebben vaak de ­aftakeling van hun eigen ouders gezien en ­willen dat niet voor zichzelf. Als je altijd je eigen boontjes hebt gedopt en niet afhankelijk wilt zijn, is het ondraaglijk als je overal hulp bij moet vragen.”

Aan de andere kant ziet Ester Bertholet in de praktijk dat mensen daarin kunnen ­veranderen: “Mensen die nog fit en vitaal zijn, zijn bang dat ze anderen belasten. Maar in de praktijk ga je meestal met kleine stapjes ­achteruit en heb je steeds meer hulp nodig. Is het echt zo belastend als je uit je stoel ­geholpen moet worden? Je vult voor een ander in dat hij of zij dat niet zou willen. Maar de meeste mensen willen je best helpen en voor je zorgen; dat mag je ze ook gunnen.”

Een andere versie van dit artikel verscheen eerder in Plus Magazine november 2023. Abonnee worden van het blad? Dat doet u in een handomdraai!