Het is dé foto van 2009: Willem-Alexander en Máxima kijken geschrokken toe hoe zich op Koninginnedag in Apeldoorn een ramp voltrekt. Gedragsbioloog Mark Nelissen legt uit waar zo’n reflex vandaan komt.
Wilt u reageren op dit verhaal? Of wilt u uw herinnering aan dit moment delen? Plaats dan onder dit artikel uw reactie, door op 'reageer' te klikken.
Waarom houden we een hand voor onze mond als we schrikken?
"Je moet het bekijken vanuit het gedrag van iemand die een sociale fout heeft gemaakt, die zich bijvoorbeeld verspreekt of heeft gelogen. Als mensen gelogen hebben, dan willen ze de woorden als het ware tegenhouden. De hersenen zeggen: blokkeer die mond, leg jezelf het zwijgen op en voorkom dat er nog meer leugens je mond uitkomen."
Maar Willem-Alexander en Máxima hebben toch niets gezegd dat niet door de beugel kon?
"Nee, maar zo is het gebaar ooit begonnen. En in de loop van de menselijke evolutie is dat gebaar uitgebreid tot elke sociale fout. Je bent een afspraak vergeten of je hebt een glas laten vallen: hand voor je mond. En daarna volgde nog een derde stap: ik zie dat een ánder iets stoms doet: hup, hand voor mijn mond. Dan heb je het over empathie, over inlevingsvermogen. Op het moment dat ze een auto door de menigte zien rijden, hebben ze nog geen idee van het misdadige daarvan, maar ze zien iets dat hélemaal niet klopt. Ze schrikken er enorm van. De rest gaat onbewust."
Ze handelden in een fractie van een seconde; is het een automatisme?
"Ja, er zat geen greintje ratio bij, want dan hadden ze het niet gedaan. Je kunt ze niets verwijten. Ze brengen onbewust hun hand naar hun mond. Schrikken is een emotie. Een emotie is een dirigent die onafhankelijk van het verstand werkt en in een fractie van een seconde alles kan regelen wat nodig is. Angst is zo’n emotie. Stel, er kronkelt opeens een slang voor je voeten. Dan heeft het niet veel zin om na te denken over het wezen van deze slang. Is het een wurgslang? Of een giftige slang? Heeft hij net gegeten? Het is veel handiger om je per direct terug te trekken. Wegrennen, ontsnappen aan die slang. En in die split second dat de angst de overhand heeft, houd je geen rekening met het feit dat je honger hebt of dat je eigenlijk onderweg was naar de supermarkt. Angst duwt álles weg en zorgt dat je overleeft."
Máxima en Willem-Alexander hoeven zelf niet bang te zijn voor hun leven op dat moment. Wat is de functie van de hand voor je mond?
"Het heeft een sociale functie: verontschuldiging, vergeef mij, ik weet dat ik een fout heb gemaakt. Ook al heb je die fout niet zelf gemaakt, ons brein ervaart dat wel zo. En er is in de loop der tijd een sociale boodschap bij gekomen: ik vind dit wel erg, hoor."
Is het een universeel gebaar?
"Ja, dat denk ik wel. Foto- en filmmateriaal laten zien dat ook andere culturen, zoals indianen en Papoea’s, het doen. Het gebaar kan natuurlijk wel cultureel onderdrukt worden. Niet iedere samenleving zal het in dezelfde mate gebruiken. Een universeel gebaar is als het ware verankerd in onze genen. Zelfs als je helemaal alleen zou opgroeien in een klein kamertje, zit het in je en behoort het tot het arsenaal aan communicatiemiddelen dat je tot je beschikking hebt. Je kunt het vergelijken met glimlachen, huilen, dreigen, handen schudden en noem maar op. Handen schudden bijvoorbeeld is evolutionair ontstaan, waarschijnlijk vanuit de chimpansees. Ik geef je mijn hand, ik ben zonder wapens en zonder agressie. Men doet het overal, maar het kan wel cultureel versterkt of afgezwakt worden. In Laos, Vietnam, Thailand en Cambodja komt het begroeten op die manier niet voor."
Is zo’n gebaar – hand voor je mond als je schrikt – overbodig geworden?
"Ja, eigenlijk wel. Want als we het achterwege laten, verandert er helemaal niets. Maar het heeft dus wel die sociale functie gekregen. We tonen er onze emotie mee, onze schrik en empathie. De evolutie gooit nooit iets weg, zelfs zaken die echt geen nut meer hebben. Neem seksuele jaloezie. Als een man bedrogen werd door zijn vrouw, kon die vrouw zwanger worden van die ander, waardoor er een risico was dat hij zijn energie ging steken in de opvoeding van kinderen die niet van hem waren. Bovendien werden zijn eigen genen niet doorgegeven. Jaloezie had toen een functie. Tegenwoordig hebben we voorbehoedsmiddelen. Als je overspel pleegt, kun je ervoor zorgen niét zwanger te worden. De jaloezie is eigenlijk overbodig geworden, maar toch gebleven."
Willem-Alexander en Máxima hebben op de foto hun ogen opengesperd. Hoort dat er ook bij?
"Grote ogen gaat gepaard met verbazing. We sperren als het ware onze ogen helemaal open om meer informatie te krijgen. De pupillen verwijden zich."
Hebben alle gebaren die we maken biologische wortels?
"In West-Europa hebben we het afschuwelijke gebaar met de middelvinger omhoog: fuck you. Dat is typisch een voorbeeld van een cultureel gebaar. Het is niet aangeboren, we leren het van elkaar."
Kan zo’n nieuw gebaar zich verankeren in onze genen?
"Dat is niet waarschijnlijk. Dan moet zo’n gebaar nut hebben en honderdduizenden jaren blijven bestaan, waardoor het heel geleidelijk evolueert. Nú nog een nieuw signaal maken, dat is eigenlijk uitgesloten. Bovendien ontstaan gedragssystemen of signalen niet vanuit het niets. Ze ontstaan uit iets dat al bestaat. Je steekt bijvoorbeeld je tong uit om je minachting kenbaar te maken, maar dat gebaar is afgeleid van baby’s die hun tong uitsteken omdat ze iets niet lusten en dat uit hun mond duwen. Bestaand gebaar, nieuwe betekenis."
Mark Nelissen (59) is hoogleraar aan de universiteiten van Antwerpen en Hasselt en auteur van onder meer ‘De brein machine’ en ‘De bril van Darwin’.
