Glutenvrij eten

In Australië eet maar liefst één op de twintig mensen glutenvrij en in de VS, Canada en Scandinavië is glutenvrij eten inmiddels een wijdverbreid fenomeen. Ook in Nederland ontdekken steeds meer mensen dat ze gezondheidsproblemen hebben door het eten van gluten. Dit zijn bepaalde eiwitten in granen als tarwe, rogge, gerst en spelt. Een derde van de mensen heeft een specifiek gen dat gezondheidsproblemen kan veroorzaken als ze gluten eten.

Coeliakie
Sommige mensen met deze genetische aanleg ontwikkelen de auto-immuunziekte coeliakie (spreek uit: seu-lia-kíe) ofwel glutenintolerantie. Of dit gebeurt, hangt onder meer af van de mate waarin ze zijn blootgesteld aan graanproducten. Hoe meer gluten iemand binnenkrijgt, hoe eerder een glutenintolerantie aan het licht komt. Uit onderzoek van de Universiteit Wageningen blijkt dat de kans daarop de laatste jaren is toegenomen. Niet alleen eten we meer pasta dan vroeger, daarvoor worden bovendien tarwerassen gebruikt die relatief veel gluten bevatten.

Diagnose vaak gemist
Prof. dr. Chris Mulder, hoogleraar maag-darm-leverziekten bij het VUMC in Amsterdam schat dat ongeveer 1 procent van de Nederlanders last heeft van glutenintolerantie. Voor 60-plussers ligt dit percentage hoger: 1,5 procent, want de kwaal kan ook pas op latere leeftijd ontstaan. Tot nu toe hebben ongeveer 20.000 mensen deze diagnose gekregen. Zij vormen het topje van de ijsberg: naar schatting lopen er zo’n 140.000 Nederlanders rond met gezondheidsklachten zonder dat ze beseffen dat die worden veroorzaakt door het eten van gluten. De diagnose wordt namelijk vaak gemist.

Behoorlijk ingrijpend
Mensen kunnen jaren rondlopen met klachten door gluten voordat duidelijk wordt wat de oorzaak is. "Achteraf gezien had ik er al mijn hele leven last van. Als kind had ik een bol buikje, smalle beentjes en een vertraagde groei", zegt Louk de Both (63). Hij ontdekte pas op zijn 44ste dat glutenintolerantie de oorzaak was, terwijl hij vanaf zijn jeugd talloze onderzoeken ondergaan had.

Bloedarmoede en osteoporose
Bij coeliakie veroorzaken gluten ontstekingen in het slijmvlies van de dunne darm. Dat leidt tot beschadiging van de darmvlokken, waardoor de opname van bouwstoffen uit het voedsel verslechtert. Het gevolg: tekorten aan vooral ijzer, foliumzuur en vitamine B en D. Dit veroorzaakt op de lange termijn klachten als bloedarmoede en osteoporose. De Both: "Toen ik weer eens staalpillen kwam vragen vanwege mijn bloedarmoede, stelde mijn huisarts een onderzoek naar coeliakie voor. Hij had hierover namelijk net een bijscholing gevolgd." Het bleek raak.

Glutenvrij dieet
De remedie is een glutenvrij dieet. De Both voelde zich daardoor snel beter en kwam in een half jaar acht kilo aan. Het glutenvrije dieet zorgt ervoor dat het beschadigde slijmvlies in de dunne darm zich langzaam herstelt. Het dieet geldt levenslang, omdat de intolerantie niet kan overgaan. Glutenvrij eten is behoorlijk ingrijpend, want gluten zitten niet alleen in brood, koekjes en pasta, maar ook in bijvoorbeeld soep of smeerworst. Daarin worden ze als bind- en plakmiddel gebruikt. Zelfs een spoortje gluten kan al klachten geven. Er wordt gewerkt aan medicijnen tegen glutenintolerantie, maar dat is nog een lange weg. Wel zullen er over enkele jaren tarwerassen ontwikkeld zijn met veilige gluten.

CVS
Hoewel ongeveer 20.000 Nederlanders de diagnose coeliakie hebben, eten naar schatting van de voedselproducenten van glutenvrije producten ongeveer 50.000 personen glutenvrij. Op internet zijn veel voorbeelden te vinden van mensen bij wie officieel (nog) geen coeliakie is vastgesteld met een bloed- en/of een darmonderzoek, maar die er toch voor kiezen om glutenvrij te eten, bijvoorbeeld omdat ze lijden aan CVS (chronischevermoeidheidssyndroom).

Onderzoek van Australische wetenschappers dat eerder dit jaar werd gepubliceerd, toont voor het eerst aan dat er inderdaad een groep mensen is die gluten niet verdraagt terwijl bij hen geen coeliakie aangetoond kan worden. Ook bij Yvonne Olsthoorn (50) wees een bloedtest in het ziekenhuis drie jaar geleden niet op coeliakie. Vervolgens liet onderzoek via een alternatief instituut naar het effect van driehonderd voedingsmiddelen wél een reactie op gluten zien. "Als kind had ik last van eczeem en later een periode van psoriasis. De laatste jaren had ik rode plekken op mijn handen, die erg konden jeuken. Ook bleef ik na mijn laatste bevalling te zwaar." Hoewel bij haar officieel dus geen coeliakie werd aangetoond, voelt ze zich sinds ze het dieet volgt veel beter. De plekjes op haar handen zijn bijna helemaal verdwenen.

Familieleden
Een belangrijke aanwijzing voor glutenintolerantie is een naast familielid met dit probleem: 10 procent van de eerstegraadsverwanten heeft het ook. Verder is er een forse overlap met andere auto-immuunziekten zoals reuma, schildklieraandoeningen, de ziekte van Crohn en diabetes type 1. Maar liefst een vijfde tot een kwart van de mensen met reuma heeft ook coeliakie.

Vage klachten
Professor Mulder is gespecialiseerd in glutenintolerantie bij volwassenen. "Veel huisartsen denken dat coeliakie een kinderziekte is. Maar slechts één op de vijf mensen met glutenintolerantie ontdekt dit vóór het 20ste jaar. Niet alleen wordt de aandoening vaak pas laat ontdekt, je kunt ook jarenlang probleemloos gluten eten en de ziekte pas op latere leeftijd ontwikkelen."

Het probleem bij het stellen van de diagnose bij volwassenen is dat de klachten bij kinderen anders zijn. Bij hen is een duidelijke aanwijzing voor glutenintolerantie vertraagde groei en spillebenen. Andere mogelijke symptomen: chronische diarree of juist verstopping, buikpijn, migraine, vermoeidheid en gewichtsverlies. Bij volwassenen zijn de klachten vaak vager. Bij hen kan onverklaarde onvruchtbaarheid een indicatie zijn, ook bij mannen, net als neurologische klachten, zoals neuropathie (verminderde zenuwfunctie, met als gevolg bijvoorbeeld een doof, tintelend of branderig gevoel in vingers en tenen) of epilepsie. Volwassenen hebben meestal geen diarree of gewichtsverlies.

Overgewicht
"Een derde van mijn coeliakiepatiënten heeft zelfs overgewicht", zegt Mulder. "Doordat ze te weinig voedingsstoffen opnemen, hebben ze altijd honger en eten ze bijvoorbeeld zo een zak chips leeg." Hij ziet ook te magere coeliakiepatiënten met de diagnose anorexia nervosa en mensen bij wie de huisarts hun vermoeidheidsklachten afdoet als psychosomatisch.

Glutenintolerantie kan ook aan het licht komen door huidproblemen. Het lichaam reageert dan op gluten met blaasjes en jeukende ontstekingen van de huid, vooral op de ellebogen, billen en knieën. Deze 'huidvariant' van glutenintolerantie, dermatitis herpetiformis, wordt nog vaak aangezien voor psoriasis. De verwarring is niet vreemd, want er is een grote overlap tussen psoriasis en coeliakie, zo is de afgelopen jaren uit wetenschappelijke onderzoeken gebleken. Bij 50-plussers uit glutenintolerantie zich vooral in bloedarmoede of osteoporose. Mulder: "Als mensen last hebben van bloedarmoede, ingezakte wervels door botontkalking én een andere auto-immuunziekte zoals bijvoorbeeld reuma, moeten ze zeker denken aan coeliakie. Ook bij milde klachten."

Beter herkenbaar
Bijna iedereen met glutenintolerantie heeft baat bij een glutenvrij dieet. Bij een kleine groep helpt dit evenwel niet en blijft de ontstekingsreactie in de darmen bestaan: dit heet 'refractaire coeliakie'. Dit komt voor bij 50-plussers bij wie glutenintolerantie lange tijd onontdekt bleef. Deze mensen lopen het risico een T-cel lymfoom te ontwikkelen, een doorgaans dodelijke vorm van leukemie.

De laatste jaren komen Nederlandse artsen steeds meer mensen met een glutenintolerantie op het spoor en – via hen – vaak ook familieleden. Twintig jaar geleden waren er landelijk slechts achthonderd bekend. Zij moesten nog zelf brood bakken. Tegenwoordig hebben supermarkten steeds vaker een glutenvrij schap en zijn glutenvrije producten ook via internet verkrijgbaar. Die zijn ook beter herkenbaar geworden: sinds 2005 moet op de verpakking staan of een product gluten bevat.

Gelukkig zijn de dieetproducten de laatste jaren ook een stuk smakelijker geworden, merkt Louk de Both. “Vroeger was het brood droog en smaakte het naar plastic.” Juist gluten zorgen er namelijk voor dat brood luchtig en zacht wordt. Bakken zonder gluten is dan ook een kunst op zich. De Nederlandse Coeliakie Vereniging (NCV), waarvan De Both adviseur is en tot vorig jaar voorzitter was, verzorgt baklessen. Verder kan in Nederland in steeds meer restaurants prima glutenvrij gegeten worden. Op de NCV-site staan tips.