Zo gezond mogelijk doorwerken

Door de verhoging van de pensioenleeftijd werken mensen veel langer door dan een decennium geleden. Vorig jaar gingen werknemers gemiddeld met 64 jaar en 5 maanden met pensioen; begin deze eeuw lag de gemiddelde pensioenleeftijd rond de 61 jaar.

De laatste werkende jaren voor het pensioen kunnen zwaar zijn: zeven op de tien oudere werknemers ­hebben minstens één door een arts vastgestelde chronische aandoening of handicap, zo blijkt uit onderzoek van het Nederlands Inter­disci­pli­nair Demografisch ­Instituut (NIDI). Een kwart heeft drie of meer aandoeningen. Ruim 40 procent wordt door gezondheids­klachten in lichte (35 procent) of sterke (9 procent) mate belemmerd in het werk.

"Dat wil niet zeggen dat deze werknemers in de laatste werkjaren ook zwak, ziek en misselijk zijn", relativeert Dorly Deeg, hoogleraar epidemiologie van de veroudering aan het VU medisch centrum in Amsterdam. “Chronische aandoeningen zoals diabetes of hart- en vaatziekten vallen met medicatie steeds vaker goed onder controle te houden. Maar het percentage chronisch zieken laat wel zien dat onze toegenomen levensverwachting niet vanzelfsprekend betekent dat we net zoveel jaar langer gezond kunnen doorwerken."

Niet vaker, wel langer ziek

Werknemers zijn in de laatste jaren voor hun pensioen niet vaker ziek, maar als ze ziek worden, duurt dat wel langer. Werk waarbij je steeds herhaalde bewegingen moet doen (lopendebandwerk bijvoorbeeld), werken onder grote tijdsdruk, een baan waarbij je constant een grote concentratie moet opbrengen én werk waarbij je je niet gesteund voelt door de leidinggevende: dat zijn factoren die ervoor zorgen dat mensen in de leeftijdsgroep van 55 tot en met 65 alsnog vroegtijdig afhaken, zo blijkt uit onderzoek.

Dorly Deeg: "Er zijn dus veel zaken die werknemers en werkgevers samen kunnen aanpakken. Klachten door herhaalde bewegingen vallen bijvoorbeeld te ondervangen met aangepast werk. Ook is het belangrijk rust en pauzes te nemen, zodat je kunt herstellen – bijvoorbeeld als de werkdruk hoog is of als je je langdurig moet concentreren. Daar heb je natuurlijk de vakanties en de seniorendagen voor, maar ik ben ook een groot voorstander van rustruimtes op het werk – een plek waar je je even kunt terugtrekken, net als jonge moeders kunnen doen om te kolven. Pauzes zijn enorm belangrijk voor het herstel. Als je daar niet aan toekomt, ben je ’s avonds afgedraaid."

Het hoort erbij

Marrie Aaij (61) weet hoe belangrijk het is om goed voor jezelf te zorgen. Ze vertelt net hoe haar jarenlange ervaring het werk als kleuterjuf makkelijker maakt, omdat 'alles scherp in de gaten houden een tweede natuur is geworden', wanneer ze vanuit haar ooghoek plots iets ziet dat niet in de haak is. Ze schiet naar het raam van het klaslokaal, wenkt een collega die op het schoolplein toezicht houdt en zegt: "Pas op hoor, het gaat er erg wild aan toe daar op de glijbaan." Al die jaren werken met kleuters hebben haar tot een 'stokstaartje' gemaakt, dat alles observeert en niks mist.

Al veertig jaar werkt Aaij met veel plezier aan de Vrije School in Utrecht. "De kinderen maken me nog altijd aan het lachen met hun onbevangen opmerkingen. En ik probeer elk schooljaar weer nieuwe dingen te bedenken: nieuwe manieren om iets met ze te knutselen, een ander voorbeeld om ze iets mee te leren. Want als er iets dodelijk is voor de motivatie van leerkrachten, is het wel routine."

Werken met kleuters is een fysieke aangelegenheid: veel bukken om op ooghoogte te komen, knuffelen, billen afvegen, op de knieën naast een kind zitten om een ruzietje in de kiem te smoren. De jaren gaan bij Aaij tellen, maar toch voelt ze dat niet echt. "Ken je de grap van de zwangere vrouw die bij de dokter komt met klachten als brandend maagzuur, aambeien en rugpijn? ‘Een gewone zwangerschap’, noteert de arts. Zo ervaar ik de klachten die gepaard gaan met het ouder worden: het hoort er nu eenmaal bij."

Ze zit al veertien jaar in de overgang ('een genetisch foutje') en staat dus regelmatig met opvliegers voor de klas. Ook slaapt ze daardoor periodes heel slecht. "Toch heb ik genoeg energie. Ik denk doordat ik niet aan de vermoeidheid toegeef, maar vooral doordat ik altijd weer goed kan opladen. Ik doe de dingen die ik leuk vind, ondersteund door de school."

Maatjesproject

Marrie Aaij heeft geluk. Het merendeel van de bedrijven heeft nog geen goed beleid voor werknemers die in hun laatste werkjaren zitten, concludeert Kène Henkens. Hij is onderzoeker bij het NIDI en hoogleraar pensioensociologie in Amsterdam en Groningen. "Er zijn wel mooie initiatieven, zoals projecten die de oudere werknemer fit moeten houden, maar vaak worden ze niet grondig doorgevoerd en verwateren ze na een tijdje weer."

Dat het anders kan, bewijst het bedrijf Mourik. Het bouw-, grondverzet- en infrastructuurbedrijf zet serieus in op de gezondheid en motivatie van oudere werknemers, onder andere met een maatjesproject waarbij een oudere werknemer aan een jongere collega wordt gekoppeld. Bram Portengen (63) zit niet heel lang meer voor zijn pensioen. De bedrijfsleider werkt al 41 jaar bij het bedrijf. De laatste vijftien jaar is hij verantwoordelijk voor het binnenslepen van opdrachten en de planning ervan. Ook zorgt hij dat de benodigde materialen en mankracht om de projecten uit te voeren aanwezig zijn.

Als maatje heeft hij de 28-jarige ­Robert Redelijkheid – die naast hem fungeert als projectleider. “Hij is helemaal thuis in digitale techniek en beter op de hoogte van nieuwe aanbestedingsvormen en de bijbehorende contracten. Daar leer ik van. Hij leert ook van mij; mijn ervaring breng ik over en zo houden we elkaar scherp. Deze combinatie zorgt ervoor dat we opdrachten binnenslepen en goed kunnen uitvoeren."

Laag ziekteverzuim

Mourik zet zich verder in voor de oudere werknemer met medische keuringen, korting op een abonnement voor de sportschool en ergonomische aanpassingen voor mensen die fysiek werk doen (stratenmakers werken bijvoorbeeld al een tijd grotendeels met de hulp van machines en hoeven nauwelijks nog te bukken en te tillen). Dat is ook uit eigenbelang: het bedrijf heeft een laag ziekteverzuim.

Met de medische keuringen zit het bij Portengen wel goed. "Maar ik merk dat ik geen 40 meer ben. Ik ben eerder moe, en neem daarom genoeg rust. We maken hier lange dagen: soms zit ik al om half 6 in de auto op weg naar een project, de bouwwerkzaamheden zijn van 7 tot 4 en daarna zijn wij nog met allerlei taken bezig. Dat betekent dat ik echt mijn rust nodig heb. Ik sport om mijn kop leeg te maken en werk in mijn vrije tijd ook graag met mijn handen – bijvoorbeeld door mijn kinderen te helpen met verbouwen. En ik zorg dat ik doordeweeks op tijd in bed lig, anders hou je die lange dagen niet vol."

Boze, zieke werknemers

Portengen wil maar zeggen: als werknemer kun je zelf ook veel doen om de laatste loodjes licht te houden. Gemotiveerd blijven is daar een belangrijke component bij, maar dat is niet altijd makkelijk. Henkens deed voor het NIDI een onderzoek naar hoe mensen het feit dat ze langer moeten doorwerken beleven, met een panel van 6800 werknemers van 60 jaar en ouder. 44 procent is boos over die leeftijdsverhoging.

Henkens: "Dat heeft effect op hoe mensen de laatste jaren werken. We onderzochten ook of mensen ‘voorsorteren’, of ze afstand nemen van het werk en vooruitlopen op hun pensioen. Daaruit kwam dat naarmate mensen bozer zijn over het feit dat ze langer moeten doorwerken, ze vaker niet meer investeren in sociale relaties op het werk, geen nieuwe cursussen meer willen volgen en het liefst zo min mogelijk uren willen werken. Vooral mensen die moeite hebben om het werk vol te houden, bijvoorbeeld omdat ze ziek zijn of het werk lichamelijk zwaar is, hebben last van die boosheid."

Eigen verantwoordelijkheid

Een van de belangrijkste dingen die werknemers kunnen doen, is volgens Henkens met de werkgever in gesprek gaan over de mogelijkheden. "Ga met elkaar in conclaaf: wat zijn de ambities, wat wil je de laatste jaren nog doen? Kunnen er dingen anders in het werk, waardoor het ook lichamelijk beter vol te houden is – bijvoorbeeld met langere pauzes, andere diensten? Ik vind dat iedereen een eigen verantwoordelijkheid heeft om zo goed mogelijk de eindstreep te halen."

Er is vaak meer mogelijk dan werknemers én werkgevers denken, zegt Henkens. "Er kan bijvoorbeeld best veel als het om deeltijdpensioen gaat. Mensen denken dat ze er dan financieel te veel op achteruitgaan, maar dat kan erg meevallen. Ga daarover in gesprek met je pensioenverzekeraar en werkgever, en kijk wat er kan. Minder uren werken kan het makkelijker maken om het werk goed en gemotiveerd vol te houden."

Fantastische uitdaging

Marrie Aaij denkt ondertussen nog niet aan minder uren voor de kleuterklas staan. Overleg over wat ze nodig heeft, dat gaat bij haar vanzelf. De Vrije School in Utrecht is de enige school in Nederland die een coöperatievorm heeft: de leerkrachten zijn mede-eigenaar.

"Natuurlijk moet de school aan allerlei richtlijnen voldoen, maar we kunnen heel veel van wat we in de klas doen zelf invullen. Die autonomie houdt me gemotiveerd. En we mogen elke cursus doen die we maar willen. Een cursus moestuinieren of borduren of Russisch. Het maakt niet uit, het gaat erom dat het je voedt.

Twee jaar geleden heb ik zelfs nog met collega’s een heel nieuwe locatie opgezet; een fantastische uitdaging op mijn – toen – 60ste. Behalve de vrolijke kleuters in mijn klas, houden dat soort mogelijk­heden me energiek."