Peplum in Rome

Het oude Rome, en dan vooral zijn gebouwen, waren de inspiratiebron voor de beste én de erbarmelijkste spektakelfilms over de Oudheid, met een ongunstige bijklank ook wel peplumfilms genoemd.

Elk van deze eeuwenoude monumenten die nog steeds rechtop staan, midden in de drukte van de moderne stad, is de roerloze getuige van een episode uit de rijke en gevarieerde geschiedenis van het grootste rijk dat het Westen ooit heeft gekend, en blijft een perfect decor voor cineasten, toeristen en echte Romeinen.

Theater: dit gebouw, waar waterspelen plaatsvonden, was een van de symbolen van de havenwijk.

Tijd
De tijd is blijven stilstaan op het Forum Romanum. Meer dan duizend jaar geschiedenis ligt onder onze voeten, onkruid probeert onverdroten de ruïnes te veroveren, en het doet net zoals de tijd de herinnering vervagen, zodat de realiteit langzaam verdwijnt en plaats maakt voor de mythe, de mythe van een stad die ooit het centrum van de wereld was. Volgens de antieke overlevering zou Rome in 753 v.C. door Romulus zijn gesticht op de Palatijn, vlak bij de plaats waar hij als boreling was gezoogd door een wolvin. Na een periode van overheersing door de Etrusken werd in Rome een republiek gesticht, met als politiek, maatschappelijk en religieus centrum het gebied tussen twee heuvels, Palatijn en Capitool: het Forum Romanum. De drukke, lawaaierige straten waren omgeven door winkeltjes en wisselkantoren met bekvechtende klanten, terwijl iets verderop, in de Senaat en de comitia, over politiek werd gedebatteerd. In deze buurt vonden ook de eerste gladiatorengevechten plaats. Tijdens de republiek kende Rome dankzij zijn opeenvolgende militaire successen en de daaruit voortvloeiende oorlogsbuit een sterke groei, en werd de ontwikkeling van de stad gekenmerkt door een groeiende hellenistische invloed. Militaire overwinningen werden beloond met een kleurrijke triomftocht over de Via Sacra, die over het Forum naar de vaak herbouwde maar inmiddels helemaal verdwenen Jupitertempel liep. Waar hij ooit stond, bevinden zich nu de Musei Capitolini. Zo vergezelde een grote volksmassa wellicht Caesar na zijn overwinningen in Gallië, of Octavius na zijn overwinning in de zeeslag bij Actium op Cleopatra en Marcus Antonius, in -31 v.C. Vier jaar later kreeg Octavius de eretitel Augustus. Hij stichtte een nieuw regime, het principaat. Als imperator verzamelde hij alle macht, en hij werd zo de eerste Romeinse keizer. Om het begin van dat nieuwe tijdperk te symboliseren, ging Augustus op de Palatijn wonen, waarmee hij aansluiting zocht bij de mythe over de stichting van Rome. Zijn residentie was nog vrij bescheiden, want hij besefte dat hij de ontsporingen moest vermijden die Caesar ten onder hadden doen gaan... Om de nieuwe keizerscultus gestalte te geven, liet hij een Ara Pacis oprichten, een altaar dat tegenwoordig wordt beschermd door een moderne constructie en vlak bij het mausoleum van Augustus staat (zie p. 83). Dit altaar stond symbool voor het begin van een nieuw gouden tijdperk, waarin de mensheid in vrede zou leven, en sloot zo aan bij de ideologie die de Romeinse dichter Vergilius in zijn epos Aeneïs aanhangt, en die erop gericht was de afkomst van de heerser Augustus en de oorsprong van de stad Rome met eenzelfde sacrale aura te omgeven.
Na de bescheiden woning van Augustus verschenen op de Palatijn de eerste echte keizerlijke paleizen, met de Domus Tiberiana en vervolgens de Domus Aurea (‘Gouden Huis’) van Nero. Dat reusachtige paleis had een oppervlakte van 80 hectare en was geïnspireerd door de grote paleizen van oosterse vorsten, met parken, vijvers en tuinen. Onlangs werd door archeologen een indrukwekkende zaal met een bijzondere architectuur blootgelegd die misschien wel de draaiende banketzaal was waarover bepaalde antieke teksten het hebben, al zijn er ook andere hypothesen. De meest overblijfselen die tegenwoordig op deze heuvel te zien zijn, behoren tot het paleis van Domitianus. Die zat van 81 tot 96 n.C op de troon en liet een groot stuk van de Domus Aurea afbreken om de Romeinen het terreurregime van Nero te laten vergeten. Daarvoor had Domitianus’ vader Vespasianus al beslist om het grootste amfitheater ooit te laten bouwen, op de plaats waar zich voordien een van de kunstmatige meertjes van de Domus Aurea bevond.

Als authentiek staaltje van antieke architectuur blijft het Pantheon een monument dat uniek is in zijn genre.

Spelen
Tien jaar later verrees een ellipsvormig bouwwerk dat 189 meter lang, 156 meter breed en 48 meter hoog was: het Amphitheatrum Flavium, beter bekend als Colosseum. Een linnen doek, het velum, werd met behulp van een ingenieus katrollensysteem opengetrokken om de toeschouwers schaduw te schenken. Vespasianus wilde met dit amfitheater de herinnering aan Nero doen vervagen, maar hij speelde vooral ook in op de verzuchtingen van de Romeinen, die dol waren op spelen en theatervoorstellingen, en over veel vrije tijd beschikten. Behalve de feestdagen uit de tijd van de republiek, die gewijd waren aan de diverse goden, vierde men tijdens de keizertijd immers ook de geboorte- en overlijdensdata van de keizers. Aan het einde van Romeinse rijk was ongeveer de helft van alle dagen een feestdag geworden. Toen het Colosseum in 80 n.C. door Titus in gebruik werd genomen, werden vijfduizend wilde dieren geofferd en verloren tweeduizend gladiatoren het leven tijdens spelen die honderd dagen duurden en die het debuut vormden van het beroemdste amfitheater ter wereld. Op feestdagen werden de Romeinse hoogwaardigheidsbekleders en het grote publiek ’s ochtends vergast op spectaculaire jachtpartijen of venationes, gevolgd door indrukwekkende uitbeeldingen op ware grootte van mythologische taferelen die de toeschouwers vermaakten, maar die soms ook een verdoken vorm van executies waren. De Odyssee en andere mythologische verhalen werden er nagespeeld, maar zonder trucage of vals bloed. Je kon dus maar beter niet worden gecast in de rol van Icarus, die van het velum moest opstijgen! Na de middag leverden gladiatoren, die dankzij de vele peplumfilms tot de verbeelding blijven spreken, bloederige gevechten voor de uitzinnige menigte.
Na die roes kon de Romein rustig naar het Circus maximus slenteren, een soort hippodroom waar vooral wagenrennen plaatsvonden. Deze plek werd al sinds de 6e eeuw v.C. gebruikt en is een van de oudste overblijfselen van het antieke Rome. Vier teams moesten zeven rondjes lopen rond de spina, het centrale middenplein. De winnaar oogstte geld en eeuwige roem, en de Romeinen zetten duchtig hun denarii en sestertiën in. Een ander indrukwekkend monument dat een heterogene menigte enthousiaste toeschouwers lokte, was het stadion van Domitianus, de huidige Piazza Navona. Die keizer werd gefascineerd door de Grieken en schonk de stad haar eerste atletiekstadion, waar spelen werden georganiseerd die precies door hun Hellenistische karakter bij de Romeinen niet meteen in goede aarde vielen.
Nu is het in het Colosseum heel wat rustiger dan twintig eeuwen geleden. Stukken van het amfitheater zijn verdwenen als gevolg van onder meer aardbevingen, maar ook door hergebruik van het bouwmateriaal in recentere bouwwerken, met name de Sint-Pietersbasiliek!

Op de planken: het beroemde theater van Marcellus bood plaats aan 13.000 toeschouwers en getuigt van het belang dat in de Romeinse samenleving werd gehecht aan podiumkunsten.

Sporen
Iedere keizer wilde in de stad zijn sporen nalaten. Augustus, Nerva en Vespasianus bouwden elk een eigen forum, en Trajanus liet ten slotte het grootste forum van allemaal optrekken. Zijn opvolger Hadrianus, een intellectueel met grote belangstelling voor architectuur, was een verwoed reiziger. Hij liet in het begin van de 2e eeuw het Pantheon ingrijpend verbouwen, op basis van de originele tempel van Agrippa uit 27 v.C. Hadrianus had voor zijn tijd radicaal vernieuwende architecturale inzichten. Het resultaat was een uniek monument dat een koepel combineert met een rechte gevel, die nu nog altijd te bewonderen zijn.
Hadrianus liet tevens de grootste tempel van het oude Rome bouwen, die van Venus en Roma, met een galerij die 150 zuilen telde. Apollodorus van Damascus, de beroemde architect van zijn voorganger Trajanus, uitte kritiek op de tempel omdat hij de architecturale basis ervan onvoldoende degelijk vond. Wellicht kostte die kritiek hem het leven.
Vanaf de 4de eeuw n.C. raakte het rijk in verval en was er geen geld meer voor nieuwe bouwwerken. De boog van Constantijn is een van de laatste grote monumenten uit die periode. Deze triomfboog is volgens de archeologe Cornélia Isler-Kerény een prachtige synthese van de antieke Romeinse kunst: ‘De bedoeling van dit monument is macht uit te stralen, maar het geeft ook een beeld van de uiteenlopende smaken en voorkeuren van een heterogene, zeer hiërarchisch georganiseerde samenleving.’
Het christendom werd steeds belangrijker en Constantijn verhuisde de hoofdstad in 330 naar Constantinopel. Duizend jaar beschaving liet in de stad op de zeven heuvels sporen na die jaarlijks nog altijd miljoenen bezoekers lokken. The show must go on, en nu spelen deze antieke overblijfselen de hoofdrol en laten zij dit unieke historische erfgoed weer tot leven komen.