Wel pensioen, maar geen status. Wat nu?

Wie werkt wordt opgemerkt en in principe gewaardeerd. En over het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd valt ook veel positiefs te zeggen. Een zaak blijft echter vaak onderbelicht...

Kwellende realiteit

Tot aan ons pensioen bekleden velen van ons een maatschappelijke positie. We zijn ambtenaar, directeur, lerares, manager, bestuurslid, timmerman of monteur. Die baan levert meer op dan alleen maar geld. Ook maatschappelijk aanzien - status - en een bepaalde mate van eigenwaarde. Wie werkt wordt opgemerkt en in principe ook gewaardeerd. Dit verliezen is nooit makkelijk.

In zijn boek 'Statusangst' noemt de Engelse filosoof Alain de Botton de angst voor het verlies van status "een buitengewoon krachtige aanstichter van leed". En de pensionering is in de ogen van de Botton een van die zaken die een statusval kunnen veroorzaken, naast ziekte, ontslag, een recessie of "vrienden die een geslaagdere carriere hebben dan jijzelf".

Er kan veel positiefs over de pensioengerechtigde leeftijd gezegd worden, en dat gebeurt vandaag de dag dan ook veelvuldig, maar dit is de kwellende realiteit: als je stopt met werken, gaat dat automatisch gepaard met het verlies van de status die je ooit had.

Aandacht van anderen
Niet de baan missen, maar wel de sociale contacten en de identiteit die de baan je verleende. Prof. dr. Frits de Lange, hoogleraar ethiek aan de Protestantse Theologische Universiteit te Kampen spreekt over 'guillotine-pensioen', vanwege het in een slag afkappen van het maatschappelijke bestaan.

"Dat is zo erg voor mensen dat ze zelfs tot vergoelijkende constructies komen. 'Eindelijk kan ik doen wat ik wil', hoor je ze dan zeggen. Maar wie de serie 'Het Bureau' van J.J. Voskuil leest, weet beter. Het pensioen is een sociale dood, een ex-communicatie uit de normale samenleving.

Het pensioen maakt mensen onzichtbaar en hoe erg dat kan zijn, weten we al sinds het ontstaan van de psychologie. "Ware het fysiek mogelijk, dan zou er geen duivelser straf denkbaar zijn dan los te worden gelaten in de samenleving en door iedereen geheel onopgemerkt te blijven".

Verheerlijking van jeugd
Pensionering veroorzaakt dus statusverlies. Senioren genieten in de ogen van dertigers en veertigers in het algemeen weinig aanzien. "En dat wordt er de laatste jaren niet beter op‚" aldus prof. Jan Baars, hoogleraar Wijsbegeerte en Gerontologie aan de Universiteit van Tilburg en de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht. "In het publieke debat zijn ouderen meer en meer een dure kostenpost en dat werkt statusverlagend".

De kloof tussen werkenden en de gepensioneerde niet-werkenden verdiept zich. De collectieve financiering wordt uitgehold en ouderen krijgen daarvan de schuld. Maar er is meer. Baars: "Door de verheerlijking van jeugd, jong-zijn en de jeugdcultuur, komt de normale volwassenheid steeds meer onder druk te staan en ontstaat een uitzichtloos gevecht met de veroudering als zodanig".

Met andere woorden: jong-volwassenen ontwikkelen een zogenaamde gerontofobie, een afkeer van veroudering, die ook negatieve gevolgen heeft voor het aanzien van de ouderen zelf.

Het breed laten hangen
Afgeschreven en weggezet als kostenpost en met lichte weerzin bekeken... Van de rest van de wereld valt niet veel meer te verwachten, dus moeten ouderen hun status vooral ten opzichte van elkaar gaan bepalen.

En dan gooit de levensgenieter hoge ogen, constateert Frits de Lange. "Het hedonisme is een blijvend modern ideaal, ook bij dertigers en veertigers".
Senioren die hun financiele zaakjes goed op orde hebben, beleven het zogenaamde zwitserlevengevoel. Het is de ultieme en meest jaloersmakende manier om de oude dag door te komen.

Wie het zwitserlevengevoel heeft, is vitaal en koopkrachtig en laat het breed hangen. Zes keer per jaar op vakantie, een tweede huis in Frankrijk en een leven zonder god of gebod. 's Morgens al aan de witte wijn, terwijl je een lange neus maakt naar de sufferds die talmen in de file, zwoegen op kantoor of geen geld hebben voor een flesje prosecco bij de lunch.

"Natuurlijk is het zwitserlevengevoel slechts voor een kleine maatschappelijke bovenlaag weggelegd en hooguit een kwart van de senioren wil zo leven. Bovendien is het een droom, een illusie" betoogt Frits de Lange.

"Dertig jaar nietsdoen? Dat is oervervelend. Tot in lengte van dagen naar all-inclusive resorts, staren over de zee naar de ondergaande zon? Dat is geen paradijs, dat is de hel". Hij ziet in het zwitserlevengevoel niets meer dan een armzalige poging om van de nood - uitgerangeerd zijn - een deugd te maken.

Niet rijk, wel slim zijn
Maar dat wil niet zeggen dat geld niet belangrijk is. Integendeel. Daar waar nu een miljoen 75-plussers strijden om steeds schaarser wordende zorg, zijn dat er in 2040 twee miljoen. De spanningen tussen ouderen zullen toenemen in de run op de collectieve middelen.

Degenen met voldoende inkomen en vermogen, opleiding en culturele bagage zullen beter in staat zijn om zichzelf te redden. 'Een hoge status zal in de toekomst zijn weggelegd voor degenen die voor zichzelf de beste voorzieningen kunnen regelen' voorspelt Jan Baars. 'Ik hoop niet dat het zo zal zijn, maar ik vrees het ergste'.

Wie niet rijk is, moet slim zijn. Verzin een list. Hoe pareer je statusverlies en creer je een nieuwe betekenisvolle maatschappelijke status? Door breed te leven, allereerst. ‚"Don't put all your eggs in one basket"‚ noemt Frits de Lange het.

Zet niet al je kaarten op een ding, maar probeer van meerdere zaken iets zinnigs te maken. Status kan worden verleend door een divers publiek. Kleinkinderen hebben, vrijwilligerswerk doen, sporten, genieten van hobby's, met vrienden zijn en voor hen zorgen...

Leven in de breedte
Jan Baars onderschrijft dit: ‚"Met een leven in de breedte kun je dat allesoverheersende financiele punt compenseren en meer oog krijgen voor waar het echt in het leven om gaat. Afstand nemen van dat hele circus rondom maatschappelijke status en tevreden zijn met wat je hebt en wie je bent, zonder jezelf te vergelijken met anderen".

Maatschappelijke betrokkenheid is een andere route. Jan Baars: "Ouderen maken deel uit van de samenleving, getalsmatig zelfs een steeds belangrijker deel. Zij vervullen steeds meer rollen in de informele en formele sfeer. Als buur, dorpsbewoner of verenigingslid".

Ook in die zin is het zwitserlevengevoel een doodlopende weg: ontheemde hedonisten zijn het, die alleen nog als consument erkenning krijgen.
Frits de Lange gaat nog een stap verder: blijf werken. "Geniet ervan met mate, net als van het drinken van sterke drank. Dan kun je er heel lang mee door blijven gaan. Wie werkt, verwerft zelfrespect en behoudt maatschappelijk aanzien".

Nieuwe rolmodellen
Hoe zit het tot slot met wijsheid en waardigheid? Is dat niet het unieke punt waarmee ouderen zich kunnen onderscheiden en een hoge status kunnen scoren? "Waardigheid is zorgwekkend afwezig in het maatschappelijk debat", constateert Jan Baars. "Ouderen zouden op grond van hun verworven levenskunst respect moeten afdwingen.

We hebben op dit punt nieuwe rolmodellen nodig. Aansprekende voorbeelden waar we ons aan kunnen spiegelen en optrekken. In die zin is de huidige generatie ouderen een pioniersgeneratie. Zij dient haar eigen weg te vinden en zal die rolmodellen gaan ontwikkelen. Als onderdeel van een inspirerende cultuur van ouder worden". Er is, kortom, nog genoeg werk aan de winkel. Aan de slag!

Voorbereiden op pensioen?

www.pensioeninzicht.nl: voor de cursus ‘Een Nieuwe Toekomst - Pensioen in Zicht’.
‘Het nieuwe ouder worden; Paradoxen en perspectieven van leven in de tijd’ van Jan Baars. Uitg. SWP Publishers, 2006.
‘De armoede van het zwitserlevenge voel; Pleidooi voor een betere oude dag’ van Frits de Lange. Uitg. Meinema, 2008.
‘Statusangst’ van Alain de Botton. Uitg. Atlas, 2004.

Alle artikelen in deze Special Werken: