De overgang bij hem en haar

Eén op de vijf vrouwen heeft nergens last van. Zij fietsen fluitend door de overgang heen. Een derde van de vrouwen raakt hormonaal wél behoorlijk van slag. ’s Nachts hebben ze last van wakker liggen en nachtzweten. Overdag van klachten zoals opvliegers, vergeetachtigheid, prikkelbaarheid, hartkloppingen en spier- of gewrichtsproblemen.

“We weten nog steeds niet precies waardoor de één meer last heeft van de overgang dan de ander”, zegt gynaecologe Dorenda van Dijken, verbonden aan het OLVG in Amsterdam en voorzitter van de Dutch Menopause Society. Ondanks alle klachten is er bij artsen nog veel onbegrip rond de overgang, zegt Van Dijken: “Dat geldt voor gynaecologen, die ook niet alles weten, maar ook voor huisartsen, bedrijfsartsen en reumatologen. Sommige vrouwen hebben ernstige klachten en die moet je serieus nemen.”

Hormoondip

Het hormoon oestrogeen is de rode draad in dit verhaal. Wanneer de eierstokken uitgeput raken en er geen eitjes meer zijn, stopt de productie van oestrogeen. Dorenda van Dijken: “Je lichaam maakt ook op andere manieren oestrogeen aan, onder meer in de bijnieren. En het hormoon wordt opgeslagen in je vetweefsel. Maar dat is veel minder.”Oestrogeen beïnvloedt de werking van de hypothalamus, een soort thermostaat in de hersenen. Zonder oestrogeen raakt deze van slag en kan het lichaam plotseling enorm verhit raken. Dat zijn de opvliegers. Oestrogeen is bovendien de grote collageenbouwer, aldus Van Dijken. “Collageen zorgt voor elasticiteit in je huid en bloedvaten. Als de productie van oestrogeen ophoudt, worden je huid en bloedvaten slapper en is je haardos niet meer wat het geweest is. Oestrogeen bedient ook de banden en pezen. Daardoor kun je in de overgang spier- en gewrichtsklachten krijgen.” De aanmaak van andere hormonen neemt eveneens af. Dat geldt bijvoorbeeld voor oxytocine, het hormoon dat ervoor zorgt dat je je ontspannen voelt. Hier kunnen slaapproblemen en gevoelens van onrust en prikkelbaarheid uit voortkomen. Ook daalt de aanmaak van progesteron en (bij 10 tot 15 procent van de vrouwen) van testosteron. Op de langere termijn vergroot de overgang het risico op botontkalking (osteoporose), hart- en vaatziekten en dementie. En veel vrouwen kampen met vaginale droogheid, blaasontsteking of ongewild urineverlies.

Koester je buikvet

Ook de vetopslag wordt anders. Wie een peervormig of zandloperfiguur had, wordt een appel. Dorenda van Dijken: “Je houdt het niet tegen, iedereen krijgt buikvet. Gemiddeld komen vrouwen twee tot vier kilo aan. Er zijn vrouwen die tien, vijftien kilo aankomen en dat aan de overgang wijten, maar dat is onzin.” Van buikvet is bekend dat het risicoverhogend is voor hart- en vaat­ziekten. Naar de sportschool dus maar? Niet te fanatiek, verklaart Van Dijken: “In het buikvet wordt nog wat oestrogeen aangemaakt en opgeslagen. Op die manier vul je de rimpels in je huid wat op. Bovendien werkt buikvet licht beschermend tegen hart- en vaatziekten en botontkalking. Héél slanke vrouwen, die op latere leeftijd nog maatje 36 hebben, lopen meer risico daarop. Koester dat buikvet dus maar.”

Voeding en stress

In het algemeen verergert stress de overgangsklachten en omgekeerd. Van Dijken: “Vermijd daarom werkstress waar je kan, al is dat soms makkelijker gezegd dan gedaan. Soms worden burn-outklachten verward met overgangsklachten. Dat is iets waar huisartsen en bedrijfsartsen meer rekening mee zouden moeten houden.” Belangrijk is dat vrouwen in de overgang op hun voeding en leefstijl letten. Van Dijken: “Sommige voeding werkt prikkelend op overgangsklachten. Dit geldt bijvoorbeeld voor koffie, alcohol, roken, sommige specerijen en citrusfruit. Meer bewegen helpt veel klachten te verminderen.” En hoe zit het met seksuele veranderingen? “Het is een fabel dat vrouwen na de menopauze niet meer gevoelig zijn voor seksuele prikkels”, zegt gynaecologe Dorenda van Dijken. “Er is maar een relatief kleine groep, circa 10 tot 15 procent, die écht geen zin meer heeft. Dat komt vaak door een verlaagd testosteron.”

Hormonen slikken

Voor wie ernstige klachten heeft is er hormoontherapie. In Nederland gebruikt 5 procent van de vrouwen dit, in andere Europese landen is dat veel hoger: 25 tot 40 procent. Van Dijken: “Ik denk dat dit komt door onze calvinistische volksaard, we moeten van onszelf niet zeuren. Ook zijn we huiverig omdat een paar jaar geleden in de media is gemeld dat hormoontherapie de kans op borstkanker verhoogt. Maar dat ligt echt genuanceerder. Langdurig gebruik van de pil en meer dan acht tot tien glazen alcohol per week zorgen voor een groter risico op borstkanker dan hormoontherapie.” En wat gebeurt er ná de overgang? Dorenda van Dijken: “Dan begint een stabiele periode. Sommige dingen komen niet meer terug. Je zult geen volle haardos meer krijgen, je spieren zijn stijver geworden. Maar je kunt je verheugen op kleine verbeteringen. Vrouwen met migraine hebben grote kans dat dit verdwijnt. De concentratieproblemen verbeteren, de warmteklachten verminderen. Het stabiliseert zich allemaal.”

Signalen bij mannen

De ‘overgang’ bij mannen, daar praten mannen niet graag over. Toch betreft het aardig wat mannen. In de leeftijdscategorie 45 tot 70 jaar heeft een kwart last van klachten door een daling van het hormoon testosteron, aldus uroloog en seksuoloog Cobi Reisman. De afbouw van de hormoonproductie bij mannen is een geleidelijk proces, vertelt Reisman. In tegenstelling tot bij vrouwen is het geen duidelijk afgebakende periode. Het gebeurt zo geleidelijk dat mannen vaak zelf niet doorhebben wat er aan de hand is. Hij zegt dan ook dat ‘overgang’ eigenlijk geen goede benaming is. En iets als ‘penopauze’ is al helemaal onjuist. De medische term is ‘late-onset hypogonadism’. Reisman: “Vaak komen mannen bij mij om een andere reden: ze hebben seksuele klachten. Een deel van deze mannen heeft depressieve klachten. Zelf weten ze vaak niet wat eraan scheelt. Artsen maken soms de vergissing om dan antidepressiva voor te schrijven, waardoor het alleen maar erger wordt. Of ze denken dat het een burn-out is. Maar als een man meldt dat hij down is en moe, geen energie heeft en geen zin heeft in vrijen, dan kan het komen door een tekort aan testosteron.”

Minder energie

Wat is het gevaar als dit niet wordt onderkend? Reisman: “Een tekort aan testosteron heeft lichamelijke gevolgen, bijvoorbeeld de afbraak van botweefsel en het niet goed reguleren van suikerziekte. En als je minder energie hebt – en daardoor minder beweegt – vergroot dat de kans op hart- en vaatziekten.” Reisman wijst daarnaast op de gevolgen voor de kwaliteit van leven, van de seksuele relatie en van de relatie met de partner in het algemeen.

Testosteron als medicijn

Mannen kunnen testosteron als medicijn gebruiken om de klachten tegen te gaan. Na zes tot negen weken is het effect op een erectie merkbaar. Iets langer duurt het voordat het merkbaar is op depressieve gevoelens, en na een paar maanden op het botweefsel. Maar pas op, waarschuwt Reisman: “Testosteron is geen tovermiddel en geen behandeling tegen depressie. Ik geef het ook zeker niet altijd. Het geeft verbetering in de gemoedstoestand, maar mannen moeten zelf ook aan de slag met hun levensstijl. Velen moeten meer gaan bewegen, regelmaat in hun dagelijkse patroon aanbrengen en iets aan hun overgewicht doen. Ik zie dat de mannen die dit in combinatie doen met testosteron, er het beste uit komen. Vaak werkt dit ook positief op andere aandoeningen, zoals het beter controleren van diabetes.”

Podcast over de overgang

Meer weten over de overgang bij vrouwen? Luister naar de podcast Gezond Gesprek. Journaliste Karine Hoenderdos praat met gynaecologe Dorenda van Dijken over de overgang en de ­impact op je leven.

Dit artikel verscheen eerder in Plus Magazine mei 2021. Abonnee worden van het blad? Dat doet u in een handomdraai!