14 vragen over de eikenprocessierups en je gezondheid

Je kunt stellen dat er best veel eikenbomen in Nederland staan. Ze zijn nooit geteld, maar het zou gaan om miljoenen bomen. Ze staan overal in Nederland, met hogere dichtheden in het oosten en zuiden van Nederland. In de kustgebieden staan er minder. Mooie bomen, maar de laatste jaren staan ze vooral bekend om de eikenprocessierups die zich er in het voorjaar nestelt. Die rupsen veroorzaken overlast door de honderdduizenden microscopisch kleine brandharen die elke rups op zijn rug draagt.

1. Hoe kom je in contact met de brandharen?

De brandharen worden bij een ongewenste aanraking van de rups als verdediging actief afgeschoten. Ook kunnen ze vanuit de nesten met de wind worden meegevoerd of door trillingen van verkeer vrijkomen en verder verspreid worden Zijn andere oppervlakten - denk aan grond, wegen, weilanden of een tent - eenmaal besmet met de brandharen, dan kunnen die ze ook op mensen overbrengen.

2. Kan ik via de lucht in contact komen met brandharen?

Ja, deze brandharen zijn microscopisch klein en kunnen in de buurt van besmette eiken door de lucht dwarrelen. Ze kunnen gezondheidsklachten geven als ze neerslaan op de huid of wanneer ze in de ogen of luchtwegen terecht komen.

3. Zijn er mensen die meer risico lopen op klachten door de eikenprocessierups?

In principe is iedereen even gevoelig voor de brandharen van de eikenprocessierups. Er zijn dus geen duidelijke risicogroepen aan te wijzen. De reactie die je hebt op de brandharen kan wel per persoon verschillen. Daarnaast kunnen mensen een allergie ontwikkelen. Deze mensen hebben meestal binnen 30 minuten na contact een allergische reactie. In dat laatste geval kan het verstandig zijn direct een arts te waarschuwen.

Mensen met astmatische klachten hebben al gevoelige luchtwegen en kunnen daardoor eerder en sterker reageren. Verder komen spelende kinderen, tuinmannen, groenmedewerkers en andere mensen die veel in de buurt van bomen werken natuurlijk eerder in contact met de brandharen.

4. Wat als zo'n brandhaar in je oog komt?

De brandharen van de eikenprocessierups verspreiden zich met de wind. Maak je een fietstochtje, een wandeling of loop je in de buurt van eikenbomen, dan kunnen ook je ogen in contact komen met deze haren. Ervaar je oogklachten, dan moet je je ogen eerst goed spoelen met lauw water of met een nat wattenstaafje schoonmaken. Als je lenzen draagt doe je die uiteraard eerst uit. Probeer niet in je ogen te wrijven.

Houden de klachten aan? Neem dan contact op met je huisarts. Bij etterige afscheiding kan je huisarts de oogklachten goed behandelen met oogdruppels op basis van een antibioticum. Bij aanhoudende klachten (>48 uur) en verminderd gezichtsvermogen kan hij of zij je doorverwijzen naar de oogarts voor verder onderzoek en behandeling. Je arts kan je ook doorverwijzen naar de oogarts om beschadiging van je hoornvlies met kans op hoornvliesontsteking (keratitis) uit te sluiten.

In zeldzame gevallen kunnen dat de brandharen, vaak zonder dat je dat in eerste instantie doorhebt, de diepere slijmvlieslagen van het oog binnendringen. Dit kan een knobbelvormige ontsteking geven. Zolang de brandhaar blijft zitten, zullen de klachten blijven bestaan. Wanneer deze brandhaar niet operatief verwijderd wordt, kan in uitzonderlijke gevallen blindheid ontstaan.

Om je ogen te beschermen tegen de brandharen van de eikenprocessierups kun je het beste een zonnebril dragen wanneer je gaat wandelen, fietsen of anderszins recreëren in een besmette omgeving.

5. Wat te doen bij luchtwegklachten?

Na inademing kunnen de brandharen van de eikenprocessierups irritatie of ontsteking geven van het slijmvlies van de bovenste luchtwegen (neus, keel en bovenste gedeelte luchtpijp). De klachten lijken op een neusverkoudheid. Sommige mensen klagen over pijn in de keel, slikstoornissen of kortademigheid. Daarnaast kunnen er zich algemene klachten voordoen, zoals braken, duizeligheid, koorts, algehele malaise. Bij dit soort klachten is het verstandig om naar de huisarts te gaan.

Zo'n 8 procent van de mensen met klachten ontwikkelt een allergie voor de brandharen. Klachten treden dan al binnen 20-30 minuten op. Bij een ernstige allergische reactie is het advies direct contact op te nemen met de  huisarts of 112 te bellen. De allergie is met medicijnen zoals corticosteroïden of antihistaminica goed te behandelen.

6. Wat doe je bij huidklachten door de eikenprocessierups?

Als je in contact bent geweest met de brandharen van een eikenprocessierups, ontstaan er meestal binnen 8 uur huidklachten. Denk aan jeuk, roodheid en pijnlijke bultjes, soms gevuld met vocht. Dit kan op onbedekte huiddelen zijn, maar als je wat gezweet hebt, kunnen de haartjes ook onder je kleding zijn gekomen. De eerste actie: de huid strippen met plakband of schilderstape. Daarna is het zaak de huid goed af te spoelen, eventueel onder de douche. De jeuk ga je tegen met verzachtende crème op basis van menthol, eucalyptus of andere verzachtende ingrediënten. Ook zijn middelen op de markt met een licht verdovende werking, bijvoorbeeld op basis van pramocaïne. Twee bekende receptgeneesmiddelen zijn triamcinolon-crème (een corticosteroïd) en menthol-creme met lidocaine. Meestal verdwijnen de klachten binnen enkele dagen tot weken spontaan. Bij ernstige aanhoudende klachten is het verstandig contact op te nemen met de huisarts, die eventueel antihistaminica kan geven.

Gebruik liever geen alternatieve methoden, zoals een hete föhn of verwarmde theelepeltjes, om de bultjes weg te drukken. Er is geen bewijs dat het werkt en het kan je huid verbranden.

7. Helpt een mondkapje tegen de brandharen?

De kans om daadwerkelijk luchtwegklachten te krijgen is niet zo groot. Als je toch bang bent dat je brandharen inademt, kun je een mondkapje dragen. Dat moet dan wel een mondkapje met tenminste een P3 filter zijn. Je hebt dan wel meer moeite met ademen, omdat de ademhalingsweerstand groter is bij zo'n fijn filter. Het draagcomfort is daardoor minder.  

Omdat de wereld op dit moment (mei 2020) in de ban is van het coronavirus, zijn dit soort mondkapjes tijdelijk alleen beschikbaar voor de zorg en andere instanties die ze het hardst nodig hebben.

8. Kun je overlast van brandharen overdragen?

Als er brandharen van de eikenprocessierups op je huid of kleding zitten en er is sprake van lichamelijk contact met anderen, zoals een omhelzing, dan kun je de haren overbrengen op die ander.

9. Hoe zit het met de omgeving van een eikenboom?

Als de eikenprocessierupssen - of complete nesten met rupsen - uit de boom zijn gevallen, kunnen ze zich groeperen op een object in de buurt. Denk aan een brievenbus, een speeltoestel of een groenbak. Na verloop van tijd zullen ze weer de boom in trekken. Het kan ook zijn dat ze op dat object een nest vormen en vervolgens van daar uit 's avonds de boom in lopen om te eten. Aan het begin van de morgen keren ze dan weer terug naar het nest.

10. Kan ik nog in mijn tuin zitten als er aangetaste eiken in de buurt staan?

Als je aangetaste eiken in je tuin hebt (of aangrenzend daaraan, waarbij de kruin tot over je eigen tuin hangt), dan kan dat betekenen dat je professionele bestrijders in moet schakelen. Je kunt dan eigenlijk niet je tuin in tot de nesten zjn bestreden. Ook het maaien van met brandharen besmette gazons kan een risico opleveren, inclusief het gemaaide gras. Daarnaast kan tuinmeubilair besmet zijn.

Houd sowieso altijd rekening met de mogelijk besmette zone rondom een aangetaste eikenboom. Die is minimaal even groot als de hoogte van de boom. Bij een boom met een hoogte van 15 meter is de besmette zone dus een afstand van 15 meter gemeten vanaf de stam. Binnen deze wordt het afgeraden om op de grond te gaan zitten of liggen of kinderen hier te laten spelen, ook wordt afgeraden hier met blote voeten of slippers te lopen. Houd huisdieren er uit de buurt. En houd er rekening mee dat de haren door de wind verder verspreid kunnen zijn. Het is daarom belangrijk om tuinmeubilair altijd goed af te spoelen. Probeer te voorkomen dat brandharen of nesten de woning binnenwaaien; houd ramen eventueel gesloten. Laat zandbakken zoveel mogelijk gesloten en laat geen speelgoed buiten liggen. Zitten de brandharen ook op de tuinkussens, probeer dan eerst de haren weg te halen met een kledingroller of plakband; mogelijk dat heet strijken van de bekleding een oplossing biedt, dit is niet op voorhand te zeggen. Indien de bekleding verwijderd kan worden, dan de bekleding bij voorkeur wassen op 60 graden.

Brandharen in je tuin kunnen behoorlijk lang overlast geven. Ze zakken met regen wel de grond in, maar er zullen er ook veel op of aan het gras blijven vastzitten, die bij opdrogen weer opnieuw voor problemen kunnen zorgen.

Ook als je op een camping staat en de tent, caravan of camper te dicht bij een besmette eikenboom staat, kan je in contact komen met de brandharen. Je tent of caravan zal dan in eerste instantie goed met water afgespoeld moeten worden, waarbij niet is uitgesloten dat het tentdoek besmet blijft doordat brandharen zich in het tentdoek hebben vastgezet. Soms helpt chemisch reinigen van het tentdoek dan.

Ga nooit zelf bestrijden met een brander of met een provisorisch in elkaar gezet zuigapparaat. De kans dat je jezelf dan met brandharen besmet is heel groot. Vraag advies aan de gemeente en/of huur een professioneel bedrijf in.

11. Hoe zit het met de groenten uit mijn moestuin, kan ik die gewoon eten?

Staat er een aangetaste boom wat verder weg van je moestuin, dan kun je de zelfgeteelde groenten en fruit gewoon eten als je het goed wast en voorzichtig oogst. Ligt jouw moestuin onder of in onmiddellijke nabijheid van besmette bomen dan is het risico natuurlijk een stuk groter. Het eten van de groenten hoeft niet direct een probleem te zijn, maar het oogsten (en wassen) is dat wel. In dat geval wordt daarom afgeraden deze groenten te gebruiken. Ook klein fruit zoals aardbeien en blauwe bessen kunnen besmet raken. Aardbeien en frambozen bijvoorbeeld hebben een zachte schil waardoor brandharen kunnen binnendringen. Het wordt daarom afgeraden om deze te oogsten en op te eten.

12. Kunnen zwembaden/zwemplassen ook besmet zijn met brandharen?

Ja, buitenbaden, zwemplassen en recreatieplassen kunnen besmet zijn met brandharen van de eikenprocessierups. Overigens geldt dat ook voor het zwembad in je eigen tuin, als in de buurt (tot 100 meter) eikenbomen staan die besmet zijn met de eikenprocessierups.

Het is op voorhand erg moeilijk te controleren of het zwemwater daadwerkelijk besmet is met de brandharen en dus mogelijk gezondheidsrisico’s oplevert. Dit kan alleen proefondervindelijk vastgesteld worden. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat huidklachten na het zwemmen altijd aan de eikenprocessierups liggen. Zwemmersjeuk bijvoorbeeld, komt ook veel voor en geeft gelijksoortige klachten.

De provincies dragen zorg voor de veiligheid van het zwemwater en kunnen op grond van de regelmatig ontvangen waterkwaliteitsgegevens een negatief zwemadvies of zwemverbod afgeven. Verder is het hun taak om het publiek algemene en actuele informatie over zwemwater te geven. Dit houdt in: voorlichting geven over de provinciale zwemwaterlocaties én relevante informatie op de locatie zelf geven, al of niet via de eigenaar, exploitant of beheerder. De waterschappen en Rijkswaterstaat controleren - in opdracht van de provincie - de waterkwaliteit van de officiële zwemwaterlocaties tijdens het badseizoen. Hierbij wordt meestal op een standaardpakket van parameters gecontroleerd en controle op de aanwezigheid van brandharen van de eikenprocessierups zit daar niet bij.

Het kan zijn dat er in de buurt van een zwemgelegenheid eikenbomen staan die door de aanwezigheid van eikenprocessierupsen een potentieel gevaar kunnen opleveren voor de gebruikers en indirect een gevaar voor de zwemwaterkwaliteit. In dat geval is het aan de eigenaar, exploitant of beheerder om daar melding van te doen bij de provincie. Deze kan op haar beurt een zwemadvies uitbrengen, al dan niet geadviseerd door de GGD. In het uiterste geval kan dit een zwemverbod zijn.

13. Hoe lang blijven de brandharen van een eikenprocessierups actief?

De brandharen blijven maar liefst 6 tot 8 jaar actief, ook wanneer ze in de grond komen. Op plaatsen waar in voorgaande jaren eikenprocessierupsen aanwezig waren, kunnen de brandharen dus nog steeds voor overlast zorgen.

14. Wanneer moet je contact opnemen met de huisarts?

Bel je huisarts als je in de buurt bent geweest van eikenprocessierupsen en:

• Je houdt heftige jeuk, ook na behandeling met crème. Kijk het eerst een paar dagen aan, want de jeuk kan even aanhouden.
• Je krijgt heftige oogklachten (roodheid, zwelling), waarbij spoelen met lauw water niet helpt.

Bel met spoed de huisarts of 112 bij steeds dikkere lippen, oog, tong of keel, moeilijk ademen of benauwdheid. Dit kan wijzen op een ernstige allergische reactie.