Is EMDR echt een wondermiddel?

Wie psychologische hulp zoekt voor de gevolgen van traumatische ervaringen, zoals herbelevingen of een posttraumatische stressstoornis, krijgt al snel te maken met Eye Movement Desensitization and Reprocessing, ofwel: EMDR. Een aantal sessies helpt je om nare ervaringen en herinneringen te neutraliseren. Je weet nog wat je hebt meegemaakt, maar die ervaring hindert je niet langer in je dagelijks functioneren. Waarom het werkt? Niemand weet het precies. Maar dat het werkt, dat is duidelijk. Verbazingwekkend goed zelfs. En niet alleen voor de directe gevolgen van ontwrichtende ervaringen, ook bij de behandeling van onbegrepen lichamelijke klachten, eetstoornissen, angsten en depressie, biedt EMDR mogelijkheden.

Verleden laten rusten

Voor je het weet krijgt EMDR daardoor al gauw het imago van een soort Haarlemmerolie. Een wondermiddel dat bij alle kwalen kan worden ingezet. Een beeld wat klinisch psycholoog en EMDR-opleider Erik ten Broeke uit Deventer graag wat nuanceert. Want hoe uiteenlopend deze aandoeningen ook lijken, ze hebben één ding gemeen: één of meer vroegere ontwrichtende ervaringen. “Denk aan een pestverleden of mishandeling, maar ook verwaarlozing of ouders die nooit emotioneel oog voor je hadden. Zoiets kan je leven ontzettend beïnvloeden.”

Opgroeien zonder nare gebeurtenissen: dat is onmogelijk. Moet dan iedereen die ooit iets vervelends heeft meegemaakt EMDR gaan volgen? Nee, dat zeker niet, meent Ten Broeke: "Het meegemaakt hebben van een trauma is op zichzelf geen reden om in therapie te gaan. Als je geen klachten hebt die daarmee samenhangen, is er alle reden om het verleden te laten rusten. Het feit dat je ellende hebt meegemaakt, hoeft immers niet te leiden tot klachten."

Vaak verwerken mensen een trauma zelf, maar er kunnen ook flashbacks, herbelevingen, nachtmerries of schrikreacties en vermijding uit voortkomen. Dan is er reden voor gerichte behandeling.

Realistischer denken

Met EMDR verander je de herinneringen die klachten in stand houden op twee manieren: ze worden minder helder en ze verliezen hun emotionele lading. Iets wat met erover praten erg lastig blijkt te zijn, weet Ten Broeke. "Mensen worden niet zozeer minder angstig als ze realistischer gaan denken. Het werkt eerder andersom: pas als ze minder angstig zijn, kunnen ze realistischer gaan denken."

Want we kunnen verstandelijk wel wéten dat onze gevoelens niet passend zijn, toch ervaren we ze zo. "Ik zag eens een film van een man die voortdurend hyperalert was. Hij zei: ‘Ik weet dat ik veilig ben, maar het voelt niet zo.’ Na EMDR zag je hem helemaal ontspannen zijn en zeggen: ‘Ik ben veilig, het is klaar.’"

Bang voor honden

Een sessie met EMDR is niet iets wat je even doet tussen boodschappen en de kapper door. Het is onderdeel van een compleet behandeltraject bij een psychotherapeut en bovendien een soort emotionele topsport, meent Ten Broeke: “Je moet bereid zijn om herinneringen onder ogen te zien. Het is niet zo dat je jezelf inlevert en na een uurtje weer komt ophalen en het is gedaan. Het is keihard werken. Mensen zijn vaak helemaal op na anderhalf uur.”

Samen met de therapeut ga je op zoek naar een concrete herinnering waar je aan kunt werken. Soms ligt die voor de hand, omdat mensen er veel aan terugdenken. Soms is het niet helemaal duidelijk welke herinnering heeft gezorgd voor de klachten: “Mensen zijn misschien heel bang in het verkeer of bang voor honden. Dan weet je niet meteen dat er iets gebeurd is. Dan willen we weten hoe dat is begonnen. Ergens moet die angst voor honden in werking zijn gezet en we zoeken herinneringen aan ervaringen die dat hebben aangewakkerd. Daarmee kun je vervolgens EMDR doen.”

Werkgeheugen

Tijdens een sessie denk je aan de naarste details van de herinnering, zo levendig mogelijk. Hoe voel je je, wat zie je? Tegelijkertijd wordt het werkgeheugen belast met zintuigelijke taakjes. Je krijgt een koptelefoon met geluidtikjes van links naar rechts en kijkt naar lampjes die van links naar rechts gaan of de therapeut beweegt een vinger voor je neus die je met je ogen moet volgen. Hierdoor is de ene helft van je werkgeheugen bezig met de akelige herinnering, de andere helft met de taak. Dit wordt een aantal keer herhaald, net zolang tot je de herinnering kunt oproepen zonder dat je daar overstuur van raakt.

Ten Broeke: "De gebeurtenis kunnen we niet veranderen, maar de herinnering eraan wel. Herinneringen liggen helemaal niet zo vast als mensen denken, ze zijn altijd in beweging. Met EMDR herschrijf je als het ware je herinnering."

Rijden op de snelweg

Maar niet alleen herinneringen blijken geschikt voor EMDR. Ook gebeurtenissen die je vreest in de toekomst kunnen behandeld worden. Voorstellingen waarvan je heus wel begrijpt dat ze niet gaan gebeuren, maar je gevoel zegt: het is aanstaande, het kan op ieder moment gebeuren. Ten Broeke geeft een voorbeeld: "Wanneer iemand niet over de snelweg durft te rijden, kun je uitzoeken wat hem of haar eerder overkomen is. Maar je kunt ook vragen wat hij of zij het meest vreest. En dan kan iemand bijvoorbeeld zeggen: een dodelijk auto-ongeval. Dat beeld roept veel spanning en angst op. We vragen mensen in een EMDR-sessie dan om een plaatje te maken van dat beeld."

Neerstorten met een vliegtuig, publiekelijk vernederd worden, het zijn allemaal zogeheten anticipatie-angsten. Als je die beelden niet meer zo heftig ervaart, ben je ook minder bang dat ze je overkomen en hoef je allerlei situaties niet meer te vermijden.

Oorlogsverleden

Het grote voordeel van EMDR is dat het een techniek is die weliswaar zwaar is, maar uit onderzoek blijkt dat mensen het goed verdragen. Ten Broeke: "Van oudsher was traumabehandeling iets wat we liever niet gaven. We waren bang dat patiënten zouden bezwijken onder de behandeling, dat de behandeling erger was dan de kwaal. Er moest dan ook aan een heleboel voorwaarden worden voldaan, waardoor therapeuten het vaak maar niet inzetten."

Ook van 70-plussers werd gedacht dat het weinig zin meer had om trauma’s te verwerken. Maar dat idee is helemaal losgelaten, ziet Ten Broeke. Zelfs een man van 90 jaar met oorlogservaringen kreeg nog een EMDR-behandeling. "Hij zei: ik heb vannacht voor het eerst goed geslapen. Daar krijg ik tranen van in de ogen, zo bijzonder om te zien."

Het is geen trucje

Ondanks zijn enthousiasme is Ten Broeke ook voorzichtig. Hij worstelt met de stelligheid waarmee het succes van EMDR wordt verkondigd. Want wat voor de ene patiënt werkt, is misschien voor de ander niet zo geweldig, meent hij. En wanneer het slecht wordt uitgevoerd, kan het bovendien meer kwaad dan goed. "Het lijkt een gemakkelijk te leren trucje, maar dat is het geenszins." Hij is dus niet zo enthousiast over behandelaars die geen gedegen opleiding hebben gehad. "Gelukkig is EMDR een vergevingsgezinde procedure. Je kan het best slordig doen; dan gaat het wat betreft resultaat toch vaak redelijk goed."

Toch zijn er genoeg verhalen van behandelingen waar het mis ging. Mensen raken soms zo uit hun evenwicht dat ze overspoeld worden door heftige emoties. Ten Broeke: "Als een behandelaar zomaar begint, kun je een heidebrand krijgen: de ene herinnering buitelt over de andere en iemand raakt helemaal over zijn toeren. Dat kan soms leiden tot voortijdig staken van de behandeling, grijpen naar alcohol of zelfs zelfbeschadigend gedrag of suïcidaliteit. Dat ligt alleen niet aan EMDR, maar hoe het wordt toegepast. Wanneer EMDR deskundig wordt toegepast is het een veilige en effectieve methode."

Daarom vindt Ten Broeke het verstandig om een therapeut te zoeken via Vereniging EMDR Nederland. Deze therapeuten zijn zich bewust van de mogelijkheden én van de beperkingen; ze kunnen ernstige problematiek herkennen en laten niet op iedereen zomaar EMDR los.

Voltooid verleden tijd

Wanneer je gewend bent om nare herinneringen weg te duwen, kan de stap naar EMDR groot zijn. Ten Broeke raadt daarom mensen aan om eerst een gesprek met een therapeut te voeren en te kijken wat die voor je kan betekenen. Daarvoor hoef je niet meteen alles te vertellen. En een behandeling is altijd in overleg en samenwerking. "Het is niet een achtbaan waar je instapt en pas kan uitstappen als hij stilstaat."

Bang zijn dat je een deel van je herinneringen kwijtraakt, is niet nodig. Je kan eraan denken, je kan ernaar kijken, het is niet weg of gewist, maar het is voltooid verleden tijd, verduidelijkt hij. "Het kan nog steeds gebeuren dat je in de auto zit en er een liedje voorbijkomt met een herinnering waardoor de tranen je in de ogen schieten. Maar je raakt niet gelijk een week van de kaart. Met EMDR ben je baas over je geschiedenis, in plaats dat de geschiedenis de baas is over jou."

Dit artikel verscheen eerder in Plus Magazine november 2020. Abonnee worden van het blad? Dat doet u in een handomdraai!