Geen testament. En dan?

Wat verstaan we onder de erfenis?

De erfenis is voor iedereen anders: spaargeld, eigen huis, aandelen, maar ook: schulden. Een nalatenschap verschilt dus van geval tot geval, maar er zijn een paar algemene regels die kunnen helpen bij het bepalen van de waarde van een erfenis. Ten eerste is er bij samenwonenden meestal sprake van een huwelijk of een geregistreerd partnerschap en een ‘gemeenschap van goederen’. Dat betekent dat ieder de helft bezit. Bij een overlijden houdt de achtergebleven partner gewoon de helft van zijn of haar bezit.

Voorbeeld: Jan (78) en Marieke (76) hebben €20.000 gespaard en een huis met een waarde van €340.000. Ze zijn in gemeenschap van goederen getrouwd. De hypotheek is afgelost, verder zijn er geen schulden. Ze hebben twee kinderen. Het vermogen is €20.000 + €340.000 = €360.000. Als Jan overlijdt, houdt Marieke haar helft en is de erfenis €180.000.

Wat krijgt de partner?

Als er geen testament is, komt volgens de wet de hele erfenis in handen van de ‘langstlevende partner’. De meeste mensen willen het ook zo geregeld hebben. 

Wat krijgen de kinderen?

Dat alles in handen komt van de langstlevende ouder betekent niet dat kinderen niets krijgen, want kinderen zijn wél erfgenamen. Volgens de wet zijn ze dat ieder voor een gelijk deel, maar kinderen hebben iets andere rechten, waardoor ze hun deel van de erfenis krijgen als een soort tegoedbon: een vordering op de langstlevende ouder. Deze wettelijke basisregel heeft een belangrijk voordeel: de langstlevende ouder kan gewoon in het eigen huis blijven wonen. De woning hoeft niet verkocht te worden om het erfdeel van de kinderen te kunnen betalen. Zonder testament moeten de kinderen in principe wachten tot de langstlevende ouder overlijdt om aanspraak te kunnen maken op deze vordering. Op die regel zijn uitzonderingen. Als de langstlevende ouder opnieuw gaat trouwen, kunnen de kinderen zich beroepen op het ‘wilsrecht’. De kinderen krijgen dan goederen ter waarde van hun vordering op de langstlevende ouder in eigendom. De langstlevende ouder heeft nog wel het vruchtgebruik van de goederen, maar daarmee wordt voorkomen dat bij overlijden de goederen weer overgaan naar de dan langstlevende nieuwe partner.

Voorbeeld: Jan en Marieke hebben twee kinderen, dus er zijn drie erfgenamen: Marieke en de twee kinderen. Ieder erft een gelijk deel: €60.000. De kinderen krijgen niets in handen, maar een vordering op moeder Marieke van ieder €60.000. Marieke krijgt het spaargeld en het huis; pas na haar overlijden kunnen de kinderen de vordering verzilveren. Als Marieke in de tussentijd het geld opmaakt, krijgen de 
kinderen niets. 

Wat krijgt iemand met wie ik samenwoon?

In principe niets. Daarbij gaan we ervan uit dat je niet samenwoont met een familielid, maar met iemand met wie je lief en leed deelt, zonder getrouwd/geregistreerd partners te zijn. Op deze regel bestaan uitzonderingen als er sprake is van een ‘duurzame gezamenlijke huishouding’. Maar zelfs dan zijn de rechten meestal zeer beperkt. Een huisgenoot kan bijvoorbeeld met een beroep op het Burgerlijk Wetboek vragen nog zes maanden in het huis te mogen blijven of de huur over te nemen. 

Als je iemand met wie je samenwoont wilt laten erven, kan dat alleen door dat vast te laten leggen in een testament. Of door alsnog te trouwen/geregistreerde partners te worden.

Wat krijgen stiefkinderen?

In principe niets. Maar er is een belangrijke uitzondering, want ook stiefkinderen kunnen een beroep doen op het wilsrecht en daarmee een vordering opeisen, zoals goederen of vermogen met vruchtgebruik.

Voorbeeld: Cees (77) is getrouwd met Laura (78) en beiden hebben een kind uit een eerdere relatie. Cees heeft zoon Frank, Laura heeft dochter Karina. Als Cees overlijdt, blijkt dat er geen testament is. De erfenis bestaat uit een huis en wat spaargeld. In totaal is de erfenis €100.000. Er zijn twee erfgenamen: Laura en zoon Frank. Stiefdochter Karina is geen erfgenaam. Dat betekent dat de volledige erfenis in handen komt van Laura en Frank krijgt een vordering van €50.000 op zijn stiefmoeder Laura. Frank doet beroep op zijn wilsrecht. Daardoor wordt hij al eigenaar van een deel van het vermogen, in dit geval het huis, terwijl Laura het recht houdt op het vruchtgebruik daarvan. Dat maakt de positie van Frank bij het overlijden van Laura sterker: hij erft dan niet, maar krijgt in handen wat al van hem is. 

Een kind van de overledene kan een beroep op het wilsrecht direct bij een stiefouder neerleggen en het daarna in overleg regelen bij een notaris. Komen ze er niet uit, dan kan een kantonrechter beslissen. Over het algemeen is het advies bij een nieuwe relatie en zeker met kinderen: zet de wensen op een rij, bespreek het met een notaris en leg deze wensen vast in een testament. In een testament kunnen onder meer wilsrechten worden uitgesloten.

Wat krijgen schoonkinderen?

Een schoonkind kan in principe alleen erven als er een testament is. Zonder testament is een schoonkind dus geen erfgenaam. Maar toch kunnen schoonkinderen een belanghebbende partij zijn na een overlijden. Dat kan bijvoorbeeld het geval zijn bij een scheiding of als een (volwassen) kind eerder overlijdt dan een van de ouders.

Voorbeeld: Peter (76) en Joke (76) hebben een dochter Cindy (50). Peter en Joke hebben geen testament als Peter komt te overlijden. De hele erfenis komt in handen van Joke, maar Cindy erft een vordering op haar moeder van €50.000. Terwijl zich dit afspeelt, is Cindy getrouwd met Joost in gemeenschap van goederen. Even later komt Cindy te overlijden. De vordering komt daardoor in handen van Joost. Als Joke overlijdt, kan hij zich dus melden bij degene die de erfenis dan afwikkelt. Formeel niet als erfgenaam van Joke, maar wel als schuldeiser.

Kies je ervoor een schoonkind middels een testament toch tot erfgenaam te benoemen, dan gelden voor schoonkinderen de ruimere vrijstellingen 
en de lagere tarieven voor de erfbelasting. Zie verderop: Wat krijgt de Belastingdienst?

Ook na een scheiding kunnen schoonkinderen een belanghebbende partij worden bij een erfenis. Als Cindy van Joost zou gaan scheiden na het overlijden van haar vader Peter en voor het overlijden van haar moeder, heeft schoonzoon Joost recht op een deel van de vordering. Want deze is onderdeel geworden van de ‘gemeenschap van goederen’. Dat was namelijk bij huwelijken die tot 1 januari 2018 zijn aangegaan automatisch het geval. 
Nu is het aan Cindy en Joost om daar goede afspraken over te maken bij de verdeling rondom de scheiding.

Geen partner, geen kinderen: wat dan?

Als er geen testament is waarin staat wie erft, bepaalt de wet wie wat krijgt aan de hand van ‘groepen’. Als er geen nabestaande (meer) is in een groep, schuift de erfenis door naar de volgende groep. Is er wel een erfgenaam (of meerdere) in een groep, dan gaat de erfenis daar naartoe en hoeft er dus niet gedeeld te worden met een volgende groep. De erfenis blijft dus altijd binnen één groep.

Eerste groep: de echtgenoot of echtgenote (niet van tafel en bed gescheiden) en de kinderen; daarna eventuele kleinkinderen.

Tweede groep: de ouders met (half)broers en (half-)zussen van de overledene, daarna hun kinderen. 

Derde groep: de grootouders, daarna hun kinderen. 

Vierde groep: de overgrootouders, daarna hun kinderen.

Voorbeeld: Cora (65) komt te overlijden en heeft geen partner of kinderen. Haar ouders leven niet meer; ze had een broer, maar die is vijf jaar geleden overleden. Deze broer was hertrouwd en had een stiefkind, Paul. Hij kwam nog regelmatig bij Cora op bezoek. De ouders van Cora kwamen uit grote gezinnen, het contact daarmee is verwaterd. Er zijn geen erfgenamen in de eerste groep (ouders/kinderen/kleinkinderen), want het stiefkind van de broer is geen bloedverwant en geen erfgenaam. Maar de ooms en tantes van Cora zijn wel erfgenamen. Die zijn inmiddels overleden, maar er zijn nog levende neven en nichten. Zij moeten de erfenis onderling verdelen.

Geen erfgenamen?

Zijn er in al deze groepen geen nabestaanden te vinden? Dan gaat een erfenis naar de staat en komt terecht in de zogeheten cosignatiekas van het ministerie van Financiën. Daar blijft het twintig jaar in bewaring. Tot voor kort kon je online kijken of je mogelijk recht had op een bedrag uit de consignatiekas. Maar na de invoering van de Algemene Verordening Gegevensbescherming (de ‘privacywet’) kan dat niet meer. Op de website van de Rijksoverheid kun je wel een formulier invullen. Daarna ontvang je bericht of je naam in het consignatieregister voorkomt. Voor zover bekend zit daar zo’n 30 miljoen euro aan vergeten erfenissen in.

Wat krijgen vrienden en kennissen?

Niets. Dat kan alleen in een testament bepaald worden.

Wat krijgt een niet-erkend kind?

Een kind dat niet erkend is door de vader, is wettelijk gezien geen erfgenaam. Maar stelt een rechter vast (bijvoorbeeld met DNA-materiaal) dat de overledene zijn biologische vader was, dan kan het niet-erkende kind zijn of haar erfdeel opeisen. Dat kan zelfs nog nadat de erfenis is verdeeld. De erfgenamen moeten de erfenis dan opnieuw verdelen en het niet-erkende kind zijn wettelijk deel geven.

Wat krijgt degene die het allemaal regelt?

Als er geen testament is, zijn in principe alle nabestaanden verantwoordelijk voor de afwikkeling van de nalatenschap. Dat is meestal geen probleem, omdat nabestaanden dan gewoon onderling regelen wie wat doet en daar staat geen recht op een vergoeding tegenover. Eventuele onkosten mogen nabestaanden dan uit de erfenis betalen. Maar het is dus niet zo dat wanneer één kind meer regelt rondom de uitvaart, hij of zij daarna recht heeft 
op een groter deel van de erfenis.

Dat is anders als er in een testament één of meerdere personen worden aangewezen die de nalatenschap afwikkelen: de executeur(s), vroeger ook wel executeur-testamentair genoemd. Die krijgt standaard 1 procent van de waarde van de erfenis op het moment van overlijden, tenzij in het testament anders is bepaald. 

Wat krijgt de Belastingdienst?

Hoeveel erfbelasting nabestaanden betalen, hangt onder meer af van de hoogte van de erfenis en de relatie met de overledene. 

Over een deel van de erfenis betaal je geen belasting: de vrijstelling. Die is in 2021 voor:

• Echtgenoot/geregistreerd partner of samenwonende partner: €671.910

• Kind/pleegkind/stiefkind: €21.282

• Kleinkind: €21.282

• Kind met een beperking €63.836*

• Achterkleinkind: €2.244

• Ouder(s): €50.397

• Alle anderen: €2.244

* Voor kinderen met een beperking gelden aanvullende voorwaarden. Je hebt alleen recht op de hogere vrijstelling voor kinderen met een beperking als: 1) Het kind voor 50 procent of meer door de overledene is onderhouden. 2) Het kind is door de beperking niet in staat om met werk de helft te verdienen van wat gezonde personen van dezelfde leeftijd kunnen verdienen. Ga hierbij uit van de komende drie jaar.

LET OP! De Belastingdienst stelt in sommige gevallen stiefkinderen gelijk aan kinderen en samenwonenden aan gehuwden. Dat is een bron van verwarring, want het zegt alleen iets over de manier waarop een erfenis belast wordt. Het betekent niet dat deze nabestaanden bij de verdeling van een erfenis evenveel krijgen als daarover niets is vastgelegd in een testament. Erf je meer dan de vrijstelling, dan betaal je daarover erfbelasting. Hoeveel hangt ook af van je relatie met de overledene. 

Hoe weet ik of iemand een testament heeft?

Je kunt niet achterhalen of iemand een testament heeft, maar wel of iemand een testament had. Dus na iemands overlijden kun je als nabestaande met een overlijdensakte contact opnemen met het Centraal Testamentenregister (CTR). Daar kunnen ze nagaan of er door de overledene ooit een testament is opgesteld en bij welke notaris. Ze geven geen inzage in het testament zelf, maar alleen antwoord op de vraag of er een testament is.

Ik wil het anders!

De wet biedt een standaardoplossing voor de meest voorkomende gevallen. Dat maakt dat een testament niet altijd nodig is om ervoor te zorgen dat de nalatenschap goed terechtkomt. Maar wil je meer bepalen over de bestemming van de erfenis, gedoe over de verdeling en de afhandeling voorkomen, en soms ook nog erfbelasting besparen? Of geld nalaten aan een goed doel? Dat is allemaal mogelijk, maar daarvoor is een testament meestal onvermijdelijk.

Een testament is onder meer een goed idee als:

• Je iemand wil benoemen die de erfenis afwikkelt.

• Je opnieuw een relatie aangaat na een echtscheiding of overlijden.

• Als er veel vermogen is, bijvoorbeeld in het huis.

• Wanneer je een kind wilt onterven.

• Als je een onderneming hebt. 

Informeer bij een notaris naar de mogelijkheden en vergelijk tarieven. 

Op Notaris.nl staat veel extra informatie. Op www.notaris.nl/testament-moment/checklist kun je gratis een checklist invullen om te kijken of een testament nuttig is.

Meer informatie: Centraal Testamentenregister (CTR), Postbus 19398, 2500 CJ Den Haag of www.centraaltestamentenregister.nl

Met dank aan Jasper Nobel, kandidaat-notaris Everest Notariaat.