Deze voeding helpt als je ziek bent

Als diëtist is Ria Vanderstraeten gespecialiseerd in voedingsadvies aan sporters. Maar toen in haar familie iemand ondervoed raakte, ging ze zich ook daarin verdiepen. “Mijn vader had de ziekte van Parkinson en verbleef in een woonzorgcentrum. Toen hij longontsteking kreeg, werd hij opgenomen in het ziekenhuis. Hij was in het woonzorgcentrum veel afgevallen, maar zodra hij in het ziekenhuis sondevoeding kreeg knapte hij snel op. Ik ontdekte dat de juiste voeding in een woonzorgcentrum geen prioriteit was in Vlaanderen. Wanneer een patiënt vermagert en achteruitgaat, beschouwt men dat als een deel van het ziekteproces. Dat is niet altijd terecht. Wat je binnenkrijgt maakt echt verschil als je ziek bent of moet herstellen van een zware ingreep. Daarbij gelden dezelfde principes als voor sporters die hun spiermassa moeten opbouwen en onderhouden met eiwitrijke voeding. Ook wanneer je bijvoorbeeld een nieuwe heup hebt, moet je eiwitrijk eten om te herstellen. Veel oudere mensen eten niet veel vlees meer. Als ze ook geen zuivel lusten, krijgen ze te weinig eiwitten binnen om goed te kunnen revalideren.”

Hoe ontstaat ondervoeding?

“Een gezond eetpatroon is de combinatie van verschillende soorten voedingsmiddelen die je eet in optimale hoeveelheden. Zo krijg je alle bouwstenen en energie binnen die je lichaam nodig heeft. Eet je langere tijd te weinig of te onevenwichtig om je behoeften te dekken, dan raak je ondervoed. Mensen zijn zich daar vaak niet van bewust. Het is dan ook een complex probleem. Enerzijds ontstaat het doordat je meer nodig hebt maar niet genoeg kunt eten, anderzijds omdat je niet weet dát je anders moet eten. Zo heb je als kankerpatiënt echt goede voeding nodig om je behandeling te kunnen doorstaan. De kanker vreet energie om te groeien en vraagt ook meer eiwitten. Als die niet uit voeding te halen zijn, worden je spieren afgebroken. Dus zodra je de diagnose kanker hebt, moet je meer eiwitten gaan eten. Chemotherapie kan echter je smaak veranderen, alles smaakt metalig, bitter, of juist naar niets. Ook door bestraling in het mond-keelgebied kan dat gebeuren, of je krijgt een droge mond. Sommige medicatie kan misselijk maken of pijnlijke aften veroorzaken, daardoor heb je geen trek meer. Wat je wel of niet lekker vindt, kan bovendien van dag tot dag verschillen.”

Als kankerpatiënt heb je goede voeding nodig om je behandeling te kunnen doorstaan

Wie lopen er nog meer risico?

“Mensen met een chronische aandoening zoals een spierziekte of de ziekte van Parkinson krijgen kauw- en slikproblemen. Van COPD, een chronisch obstructieve longziekte, moet je veel hoesten of zelfs braken. Andere mogelijke oorzaken van ondervoeding zijn een slecht gebit, een niet goed passend kunstgebit of een maag-darmaandoening. Ook een allergie of intolerantie kan ondervoeding veroorzaken omdat je dan sommige voedingsmiddelen gaat mijden. Een lichamelijke beperking kan daarnaast boodschappen doen en eten maken bemoeilijken. Personen met dementie die nog thuis wonen kunnen zelfs vergeten om te eten. Bariatrische heelkunde, een maagverkleining, is eveneens een risicofactor. Hierdoor worden heel wat voedingsstoffen minder goed opgenomen en kun je minder per maaltijd eten. 

Ten slotte kunnen emotionele problemen zoals een depressie, het verlies van je partner of werk ertoe leiden dat je geen zin meer hebt om voor jezelf te zorgen, laat staan te koken. Of je hebt nooit leren koken. Je hongergevoel verdwijnt zelfs op den duur als je vaak maaltijden overslaat. Natuurlijk kun je overal kant-en-klaar eten kopen, maar de kwaliteit daarvan is niet altijd goed. Verblijf je in een ziekenhuis of zorginstelling, dan kun je vaak niet kiezen wat je eet. Vind je het niet lekker, dan eet je minder. Of niets. Oudere mensen eten sowieso minder omdat ze minder eetlust hebben, maar de behoefte aan voedingsstoffen blijft hetzelfde.”

Waaraan merk je dat iemand te weinig eet?

“Kleren die losser gaan zitten of te groot worden, een ring die van de vinger glijdt, een ingevallen buik of gezicht. Als het gewicht binnen een maand zomaar 5 procent afneemt, of binnen een half jaar met 10 procent, is dat een alarmsignaal. Weeg jezelf dus regelmatig. Ben je mantelzorger voor een kwetsbaar persoon, weeg hem of haar dan regelmatig en noteer het gewicht. Want als je iemand vaak ziet, valt niet meteen op dat hij of zij vermagert. Kijk ook of alles in huis is voor een gezonde maaltijd. Ten slotte is krachtverlies een signaal. Als iemand bijna niet meer kan opstaan van een stoel, geen potje meer kan opendraaien of steeds langzamer gaat lopen.”

Neemt je gewicht binnen een maand zomaar 5 procent af, dan is dat een alarmsignaal

Wat zijn de gevolgen van ondervoeding?

“Je wordt sneller ziek, al is het maar een verkoudheid, en geneest trager van ziektes, ingrepen of verwondingen. Je verliest niet alleen vet, je lichaam gaat spieren en vitale organen aanspreken om toch aan voedingsstoffen te komen. Ook je hartspier verzwakt en botten worden broos. Uiteindelijk raakt je gezondheid blijvend beschadigd en loop je meer kans om te overlijden. Wanneer je lange tijd niet hebt gegeten, moet je overigens oppassen wanneer je dat wel weer gaat doen. Dan kan namelijk het refeeding syndroom ontstaan. De plotse toevoer van voedsel, vooral van koolhydraten, kan je bloedwaarden verstoren en gevaarlijke complicaties veroorzaken. Je moet dan geleidelijk meer gaan eten onder medische begeleiding en hebt extra vitamine B1 nodig.”

Is bewegen ook belangrijk?

“Als je lang in bed moet liggen, verliezen je spieren volume. Naarmate je ouder wordt, is het moeilijker om die spieren terug te krijgen. Het vermogen om eiwit te absorberen en in te bouwen gaat achteruit. Je hebt dan krachttraining nodig. Daarom is het belangrijk om snel weer te gaan bewegen, liefst al in het ziekenhuis. Je spieren zijn niet alleen belangrijk voor kracht en stabiliteit, maar ook voor je suiker- en vetstofwisseling. Met goed eten en genoeg bewegen kun je heel wat aandoeningen voorkomen, zoals hart- en vaatziekten, artrose, kanker, insulineresistentie en ontstekingen in je pezen en gewrichten.” 

Wat kun je dan het beste eten?

“Vooral veel calorieën en eiwitten, dus juist niet het aanbevolen gezonde voedingspatroon met weinig vet en veel groenten. Als je meer eiwitten eet, krijg je automatisch al meer calorieën binnen. Je kunt daarnaast extra koolhydraten en vetten toevoegen. Maar je moet het wel kunnen en willen opeten, en dit eetpatroon blijven volhouden om je behoeften te dekken. Anders ga je weer achteruit. Vaak is dat het grootste probleem.” 

Kan de diëtist je vertellen wat je nodig hebt?

“Dat is meestal niet één bepaald voedingsmiddel. Mensen zijn vaak bang dat diëtisten dingen gaan verbieden, maar dat doen we niet. Integendeel, je krijgt praktisch advies om meer en lekkerder te eten. Er is heel wat variatie mogelijk met wat je in de supermarkt vindt en er bestaan combinaties waar je zelf misschien nog niet aan had gedacht. Voedingsadvies zit trouwens in de basiszorg in Nederland, je krijgt drie uur vergoed als een arts je doorverwijst.” 

Is medische bijvoeding in de vorm van drankjes of puddinkjes een oplossing?

 “Ik heb er al heel veel geproefd en ik vind ze níet te eten. Bovendien zijn ze duur. Tegenwoordig verkopen ze ook in de supermarkt producten met extra eiwitten. Die smaken meestal beter en zijn veel goedkoper. Zoals yoghurt, kwark, skyr of zelfs brood met extra eiwit.”

Ria Vanderstraetenis als diëtist gespecialiseerd in sportvoeding en kanker. Sinds de COVID-19-pandemie is ze zich ook gaan toeleggen op het voorkomen en bestrijden van ondervoeding.

Een andere versie van dit artikel verscheen eerder in Plus Gezond augustus 2024. Abonnee worden van het blad? Dat doe je in een handomdraai.