Alles over glaucoom

“Er is maar één ding wat je zelf kunt doen om te voorkomen dat glaucoom je zicht aantast: val je in de risicogroep, laat je ogen dan controleren. Als je er op tijd bij bent, kun je ernstige achteruitgang nog stoppen.” Oogarts Hans Lemij van Het Oogziekenhuis Rotterdam ziet vaak mensen bij wie de oogziekte al te ver gevorderd is. “Helaas komen er wekelijks patiënten bij met glaucoom in een laat stadium. Ik zou zo graag zien dat het eerder wordt opgespoord, op het moment dat je de progressie nog kunt stoppen en de oogzenuw nog niet zo erg is aangedaan.”

Hoe komt het dat mensen met glaucoom vaak zo laat naar de oogarts gaan?

“Je merkt zelf eerst niet dat je het hebt. Wanneer de oogspier beschadigd raakt, gaan je hersenen compenseren. Door de beschadiging zie je delen in het gezichtsveld eigenlijk niet meer. Maar als je ergens naar kijkt, zie je het gebied eromheen nog wel. De hersenen vullen dat aan; ze verzinnen de uitgevallen delen van het beeld erbij. Tegen de tijd dat er steeds meer zicht uitvalt en er voor de hersenen niks meer te verzinnen valt omdat ze te weinig informatie hebben, krijgen mensen pas klachten. Ze zien grijzig of schimmig, wazig. De schade is dan onomkeerbaar. Als je er wél op tijd bij bent, is glaucoom goed te behandelen.”

Je loopt meer risico als glaucoom in de familie voorkomt

Er is ook een acute vorm van glaucoom. Wat zijn daarvan de klachten?

“Die vorm komt minder vaak voor. Je kunt in dat geval wazig zien, een rood oog hebben, last hebt van hoofdpijn en misselijkheid. Soms zien mensen ook lichtkransen (halo’s) om lichtbronnen, zoals lantaarnpalen of brandende kaarsen. Dat komt doordat de oogdruk zo hoog is. Je moet dan heel snel worden behandeld.”

Glaucoom ontstaat als de druk binnen in de oogbol te hoog wordt

Hoe ontstaat glaucoom?

“In het oog wordt vocht aangemaakt, zogeheten kamerwater. Dit verlaat het oog zonder dat je het merkt, via een afvoer op de grens van het oogwit en de iris. Als de afvoer, het trabekelsysteem, niet goed werkt, kan het kamerwater moeilijk weg en stijgt de druk binnen in de oogbol. Je kunt niet zeggen dat er een vaste oogdruk is die voor iedereen goed is. Je hebt glaucoompatiënten met een hoge oogdruk, maar er zijn evenveel mensen met ‘normale druk-glaucoom’. De druk is dan volgens de cijfers normaal, maar voor het aangedane oog toch te hoog. Je kunt dus niet simpelweg de oogdruk laten meten en op die manier vaststellen of je in de gevarenzone zit. Wel is het zo dat een zeer hoge oogdruk voor ieder oog op den duur schadelijk is.” Wanneer de oogdruk te hoog wordt, kan de oogzenuw beschadigd raken. Die schade is onomkeerbaar. Wat er aan zicht verloren is gegaan, komt niet meer terug.

In Nederland hebben ongeveer 190.000 mensen de oogaandoening glaucoom. Een deel van de patiënten die bij Het Oogziekenhuis terechtkomt kan op zo’n manier behandeld worden dat de ziekte stopt. Het wordt dan niet meer erger. Maar vaak komt de diagnose te laat. “Bij ongeveer twee derde van de mensen die bij ons terechtkomen, lukt het niet om de ziekte te stoppen. Maar als je goed behandelt, kun je die verslechtering wel vertragen.”

Wie lopen risico op glaucoom?

“Een belangrijke risicofactor is wanneer glaucoom in de familie voorkomt. Als een van je ouders, grootouders, broers of zussen het heeft of had, is het goed om alert te zijn. Ook wanneer je een bril of lenzen draagt, of dat nou voor verziendheid of bijziendheid is, loop je een verhoogd risico. Bijziendheid, waarbij je dichtbij wel goed ziet maar in de verte niet, gaat vaak gepaard met meerdere aandoeningen van het oog. De oogzenuw is dan kwetsbaarder. Bij verziendheid, waarbij je dichtbij niet goed ziet maar in de verte wel, zijn je ogen meestal aan de kleine kant. Er is dan minder ruimte aan de binnenkant van het oog, waardoor het trabekelsysteem in het gedrang komt.”

Moet je dan sowieso actie ondernemen? 

“Als er sprake is van die twee risicofactoren, dus erfelijkheid en je draagt een bril of lenzen, is het verstandig om vanaf je 40ste regelmatig je ogen te laten controleren. Dat kan bij een oogarts, maar ook bij een deskundige optometrist. Er zijn ketens van brillenwinkels met goed opgeleide optometristen die je ook kunnen doorsturen naar een oogarts als er een verdenking is van glaucoom. Maar ik vind het eigenlijk verstandiger om meteen naar een oogarts te gaan als je in de risicogroep zit.”

Zijn er risicofactoren die minder bekend zijn? 

“Mensen die regelmatig corticosteroïden gebruiken, voor bepaalde huidziekten bijvoorbeeld, of die regelmatig prednison slikken voor een longaandoening, kunnen ook een verhoogde oogdruk krijgen. En etniciteit speelt een rol. Wij zien jongere mensen van Afrikaanse afkomst, uit India en Japan die al glaucoom hebben ontwikkeld. Bij deze bevolkingsgroepen is de oogzenuw blijkbaar gemiddeld kwetsbaarder door genetische aanleg.”

Er zijn drie behandelingen: medicijnen, met een laser of een operatie

Wat is de behandeling als je er op tijd bij bent?

“We behandelen glaucoom op drie manieren: met medicijnen, een laserbehandeling of een operatie. Soms is een combinatie nodig, dus medicatie en een operatie. Als het glaucoom nog niet zo ernstig is, kunnen tabletten of oogdruppels zorgen dat het kamerwater beter wordt afgevoerd, of minder wordt aangemaakt. Daardoor neemt de oogdruk af. Toch kan het zijn dat na een tijd alsnog een laserbehandeling of operatie nodig is.”

Hoe gaat een laserbehandeling in zijn werk?

“Dit kan een goede optie zijn als de medicijnen niet genoeg werken. Met een laser belichten we kleine plekjes in het afvoersysteem van het kamerwater. Die kanaaltjes gaan weer open, waardoor het kamerwater makkelijker uit het oog weg kan. Deze zogeheten selectieve lasertrabeculoplastiek kunnen we gebruiken bij openkamerhoekglaucoom. Daarbij functioneert het trabekelsysteem niet goed en kan het kamerwater niet worden afgevoerd. In driekwart van de gevallen werkt deze behandeling goed.

Bij geslotenkamerhoekglaucoom kunnen we perifere iridotomie toepassen. Dan maak je met laser een klein gaatje in de iris, dit voorkomt plotselinge hoge oogdruk. Dan is er nog transsclerale cyclophotocoagulatie, TCP. Hierbij schakelen we met de laser een deel uit van het weefsel dat kamerwater aanmaakt. Dat gebruiken we bij ernstiger vormen van glaucoom.”

Wat is er nog mogelijk als medicatie en laserbehandeling niet genoeg helpen?

“Een operatie. Met een trabeculectomie verlaag je de druk op het oog en voorkom je dat het zicht verder achteruitgaat. Bij de operatie maken we een klein afvoergaatje in het oog, op de plek waar de iris overgaat in het oogwit. Zo kan vocht uit de oogbol weg naar de ruimte onder het bindvlies. Ook zijn er drainage-implantaten, een soort afvoerbuisjes die zorgen dat de druk daalt. Trabeculectomie is nu de gouden standaard bij oogoperaties. Er zijn wel nieuwe ontwikkelingen waarbij de drainagesysteempjes steeds kleiner worden. Het zijn vaak minuscule implantaten, die het goed kunnen doen als er niet zo’n erg grote drukdaling nodig is om het glaucoom goed te behandelen. Maar voorlopig zijn die minuscule implantaten nog minder effectief dan de wat grotere, die vooral ingezet worden als er een grote drukdaling gewenst is. Er zijn vele mogelijkheden en veel is nog volop in ontwikkeling.”

Wat zijn mogelijke complicaties bij een laserbehandeling of operatie? 

“Elke operatie heeft als mogelijk risico een infectie. Er kunnen bacteriën bij komen tijdens de operatie of in de periode erna. Mensen kunnen ook minder goed gaan zien, ze kunnen bloedingen krijgen in het oog, last krijgen van dubbelzien. Kijk, je moet het altijd afzetten tegen het risico dat je neemt als je níet opereert: meestal een sterke achteruitgang van het zicht, of zelfs blindheid. Bij die afweging kiezen mensen vaak toch voor een operatie. Bij de operaties geldt: het zicht wordt zeker niet beter, vaak verslechtert het een beetje. Het is echt bedoeld om verdere achteruitgang tegen te gaan. De schade aan het zicht kunnen we niet herstellen.”

Komt het weleens voor dat jullie heel snel moeten opereren? 

“Zeker. Hoe snel iemand geopereerd moet worden, hangt af van de ernst van het glaucoom, de hoogte van de oogdruk en de kwetsbaarheid van de oogzenuw. Iemand bij wie de oogdruk redelijk onder controle is met medicatie en die weinig schade heeft aan de oogzenuw, kan soms jaren vooruit zonder in de problemen te komen. Maar mensen met een oogdruk van 50 of 60 kunnen binnen een week blind zijn. Ik had laatst een patiënt die ik op vrijdag zag, hij was al blind aan één oog en in het andere oog had hij een oogdruk van 40 terwijl hij de maximale dosis medicatie gebruikte om de druk te verlagen. Hem hebben we na het weekend meteen geopereerd.”

U doet onderzoek naar de inzet van artificial intelligence. Kan AI zorgen dat glaucoom eerder wordt ontdekt?

“De diagnose glaucoom is moeilijk met 100 procent zekerheid te stellen op grond van een foto van de binnenkant van het oog, dus van oogzenuw. Oogartsen kunnen het vrij goed, net als goed opgeleide optometristen. Het stellen van de diagnose kost alleen relatief veel tijd. Om het eerder te kunnen opsporen, hebben we artificial intelligence helpen ontwikkelen die glaucoom kan vaststellen. Je maakt een foto van de binnenkant van de ogen en voert die in een AI-programma in. Dat vertelt vervolgens met grote nauwkeurigheid of er sprake is van glaucoom. Het werkt heel goed; AI pikt het er nog beter uit dan een gemiddelde oogarts. Zeer hoopgevend dus. De vraag is nu hoe we kunnen zorgen dat deze vroegtijdige opsporing voor zo veel mogelijk mensen beschikbaar wordt.”

Het is belangrijk dat je de diagnose krijgt voordat er onomkeerbare schade is

Hoe gaat dat, die massale vroege opsporing met AI?

“Wij willen dat er een bevolkingsonderzoek komt waarbij mensen van boven de 50 jaar een foto van de binnenkant van het oog laten maken. AI kan de mensen eruit filteren bij wie de beelden op glaucoom duiden. Zij kunnen dan naar de oogarts voor aanvullend onderzoek en behandeling. Als je een bevolkingsonderzoek wilt opzetten, moet je berekenen of het uiteindelijk kosten bespaart of dat het kosteneffectief is. Wij hebben net de berekeningen afgerond en die vallen positief uit. Als je de kosten van het bevolkingsonderzoek afzet tegen de kosten van operaties die mensen moeten ondergaan omdat glaucoom laat is geconstateerd, en de kosten wanneer iemand blind wordt en daardoor niet meer kan werken en op allerlei gebieden hulp nodig heeft, blijkt een bevolkingsonderzoek uiteindelijk de moeite waard.”

Maar tot dat bevolkingsonderzoek er is, moeten mensen zelf alert zijn? 

“Zeker. Ik wil tegen iedereen in de risicogroep zeggen: het is belangrijk dat je de diagnose krijgt voordat die onomkeerbare, ernstige schade is aangericht. Laat je ogen dus controleren.”

Hans Lemij is oogarts bij Het Oogziekenhuis Rotterdam. Zijn specialisatie is glaucoom. Hij doet ook onderzoek, onder meer naar beeldvormende technieken waarmee deze aandoening vroeg kan worden opgespoord, de effectiviteit van operatietechnieken en de genetica van glaucoom.

Een andere versie van dit artikel verscheen eerder in Plus Gezond januari/februari 2025. Abonnee worden van het blad? Dat doe je in een handomdraai.