"Iedereen kan dat breekpunt van angst bereiken"

Een patiënt met een angststoornis die hem in het bijzonder bij is gebleven? Daar hoeft Damiaan Denys, psychiater gespecialiseerd in angst- en dwangstoornissen, niet lang over na te denken. In het Amsterdam UMC is hij afdelingshoofd psychiatrie. Bij mensen met een ernstige angststoornis gaat hij op huisbezoek voordat de behandeling wordt bepaald. "Zo kwam ik bij een vrouw met smetvrees, ze was de hele dag aan het poetsen. Samen met haar man had ze een prachtige villa laten bouwen waarin alles brandschoon was. Wat bleek: ze woonde met haar man en kinderen in de garage. De angst dat de villa vies zou worden, had haar leven en dat van haar gezin compleet overgenomen."

Angst kennen we allemaal. Wat maakt dat de ene persoon daar goed mee kan omgaan, terwijl de ander zich in de garage verschanst? "Het heeft te maken met genetische kwetsbaarheid, met aanleg dus, maar het is vaak moeilijk om precies te achterhalen waar dat ’m precies in zit. Zo weten we dat vrouwen vaker een angststoornis hebben dan mannen. Dat zal te maken hebben met de hormonale staat. Wellicht beschermt testosteron mannen tegen een teveel aan angst omdat dit hormoon ook een rol speelt bij overmoed en impulsiviteit. Maar de cijfers kunnen ook vertekend zijn doordat vrouwen misschien vaker hulp zoeken. Het heeft daarnaast ook te maken met opvoeding en wat je meemaakt in je leven. Als er maar voldoende gebeurt, kun je een breekpunt bereiken. Maar de een is vatbaarder en bereikt dat breekpunt eerder dan de ander."

Wat is angst precies?

"Een intens gevoel van controleverlies. Een hevige emotie die we allemaal weleens beleven. Bij sommige mensen grijpt de angst zo diep in dat deze hun leven verregaand beïnvloedt. Maar de behoefte aan controle, het beheersen van wat er in ons leven speelt, kennen we allemaal. Meer dan ooit zelfs. Honderd jaar geleden wisten mensen het gebrek aan controle makkelijker te dragen dan nu. De wereld is sinds die tijd niet gevaarlijker geworden, integendeel. Maar ons intense verlangen naar controle en zekerheid zorgt ervoor dat we angstiger zijn geworden. Ik pleit ervoor dat iedereen zijn angsten eens goed onderzoekt. Ga gewoon een uurtje op de bank zitten zonder je te laten afleiden door je smartphone of Netflix. Waar ben je bang voor? Hoe belemmert dat je?"

Waarom zou je je angst in de ogen willen kijken?

"Als je goed nadenkt over waar je bang voor bent en die angst analyseert, kom je erachter dat deze je eigen tekortkomingen openbaart. Stel dat je bang bent om voor een grote groep te spreken. Je durft het echt niet, het angstzweet breekt je uit. Dan kun je denken: ik heb een sociale fobie. Maar als je je afvraagt wat je wérkelijke angst is, zal blijken dat je bang bent voor je eigen falen, een verlies van controle, dat je het misschien niet goed zult doen. Je kunt je ook eens afvragen wat je allemaal doet om situaties te vermijden die je angstig maken. Waarom ga je niet op vakantie naar dat verre land? Waarom durf je een bepaalde persoon niet aan te spreken? Waarom zet je die stap in je carrière niet? Door je angsten te analyseren zie je niet alleen wat je vermijdt, het brengt je op een dieper niveau in contact met jezelf. Daar kun je veel van leren."

De juiste hulp

Angststoornissen zijn de meest voorkomende psychische klachten: één op de vijf of zes mensen heeft een angststoornis. Het duurt vaak lang voordat mensen hulp zoeken. Psychiater Denys: "Soms weten ze niet eens dat ze een angststoornis hebben, en vaak zijn ze enorm beschaamd. Ze voelen zich schuldig of denken dat ze gefaald hebben. Die schaamte maakt het nog ingewikkelder om de juiste hulp te krijgen. Soms zit de angst ook verborgen achter lichamelijke klachten zoals hyperventilatie, hartkloppingen."

Wat is het effect van die jarenlange vertraging voordat er hulp komt?

"Mensen vermijden heel lang situaties die hen angst inboezemen. Zo kun je leven zonder dat er hulpverlening aan te pas hoeft te komen. Het verhaal van de familie die in de garage van hun mooie villa woonde, is niet uniek. Ik vroeg eens aan de kinderen van een vrouw met smetvrees of zij onder haar angststoornis leden. ‘Nee, dat valt allemaal wel mee’, zeiden ze. Na doorvragen ontdekte ik dat dit gezin grotendeels op zolder leefde zodat de kinderen de kamers niet vies zouden maken. Jarenlang. Zo lang duurde het voordat er goede hulp werd ingeschakeld."

Welke behandelingen zijn er, en zijn die effectief?

"Er is een heel scala aan behandelingen. Lichaamswerk bijvoorbeeld, waarbij je angst leert herkennen en bijvoorbeeld ademhalingsoefeningen krijgt die helpen om niet in paniek te raken. Ook kun je met een angststoornis terecht bij een psycholoog voor cognitieve gedragstherapie. Je leert dan je angst herkennen en ermee om te gaan. Soms is een behandeling met antidepressiva de aangewezen methode, die brengen vaak verlichting. Een combinatie van medicijnen en therapie kan ook goed werken. Bij cognitieve gedragstherapie gebruiken behandelaars vaak exposure. Dan word je blootgesteld aan dat wat je angst veroorzaakt. Ook in het Amsterdam Universitair Medisch Centrum worden patiënten zo behandeld, in groepen."

Hoe moet ik dat zien? Staat er dan een bak met spinnen klaar in het ziekenhuis?

"Niet meteen, dat gaat geleidelijk. Mensen met een spinnenfobie kijken eerst naar een afbeelding van een spin, dan naar een filmpje en vervolgens naar een echte spin, op een afstandje. Uiteindelijk loopt de spin dan over iemands hand. Ook bij smetvrees kun je de angstprikkel langzaam opvoeren. Eerst eens een oppervlak met een vlek aanraken, en dat opbouwen tot iemand een hand in de wc-pot durft te stoppen. Het kan trouwens ook met de methode waarbij het in één klap gebeurt. Iemand met hoogtevrees gaat dan meteen naar een hoge verdieping. Het mechanisme achter exposure is dat de patiënt merkt dat er in werkelijkheid niets bedreigends gebeurt. Dat verbreekt de koppeling tussen de angstprikkel en de paniekreactie."

Kun je met die behandelingen helemaal herstellen van een angststoornis?

"Dat kan, al zal de angst nooit helemaal verdwijnen. Je leert met de behandelingen om de dagelijkse dingen te doen. Als de belemmering is teruggedrongen, kun je zeggen dat iemand min of meer genezen is. Maar volledig loskomen van de angst waar je mee kampt, is uitzonderlijk."

Zo’n 30 procent van de mensen met een angststoornis is drie jaar na de diagnose niet hersteld. Is er voor hen nog hoop?

"Mensen die zijn uitbehandeld, bieden we in het Amsterdam UMC diepe hersenstimulatie. Die optie is er als medicijnen en gedragstherapie niet aanslaan en je langdurig en ernstig ziek bent. We plaatsen in twee hersengebieden een elektrode. De elektrodes geven stroomstootjes af die de prikkeloverdracht veranderen. Dat kan de symptomen dempen of helemaal wegnemen. We behandelen nog niet veel mensen. We zouden er zestien per jaar willen helpen, maar zitten nu op acht of negen. Het is een invasieve behandeling, een hersenoperatie eigenlijk. Soms zijn patiënten zelf huiverig, hulpverleners verwijzen ook niet snel door. Jammer, want de resultaten zijn regelmatig spectaculair. Ik zou veel meer patiënten deze behandeling gunnen."

Spectaculair, waar moet ik dan aan denken?

"Bij 50 tot 60 procent van de patiënten is sprake van een aanzienlijke afname van de klachten, terwijl andere behandelingen niet hebben geholpen. Bij 15 procent verdwijnen de klachten helemaal, dat vind ik indrukwekkend. Stel je een man voor die al sinds zijn jeugd een dwangstoornis heeft en daar uren per dag mee bezig is. Bijvoorbeeld steeds weer zijn handen wassen tot de vellen erbij hangen. Twintig jaar heeft hij van alles geprobeerd: medicijnen, gedragstherapie… Niets heeft geholpen en hij is ten einde raad. Na deze behandeling kan hij weer een normaal leven leiden. Voor dit soort patiënten is het na al die jaren een wonder als ze weer kunnen functioneren. Ze voelen zich als herboren."

Damiaan Denys is psychiater bij het Amsterdam UMC, gespecialiseerd in angst- en dwangstoornissen en diepe hersenstimulatie. Hij is hoogleraar psychiatrie aan de Universiteit van Amsterdam en filosoof en schreef het boek Het tekort van het teveel - de paradox van de mentale zorg. Damiaan Denys geeft ook lezingen en theatervoorstellingen over angst.

Dit artikel verscheen eerder in +Gezond april 2022. Abonnee worden van het blad? Dat doe je in een handomdraai!