Pikketanis, saffie en pierewaaier: sommige woorden verlaten na decennialange dienst ongemerkt de volksmond. Het kan daardoor voorkomen dat je je opeens met weemoed beseft dat een woord uit jouw jeugd voorgoed verloren is gegaan. Hoe komt het dat sommige woorden uitsterven?
Technologische ontwikkelingen
Het verdwijnen van woorden heeft verschillende oorzaken. Wetenschapsjournalist Bruno van Wayenburg zegt op zijn website dat veel uitgestorven woorden verbonden zijn aan technologieën die niet meer bestaan of aan gereedschappen die vervangen zijn door automatisering. Misschien herinnert u zich bijvoorbeeld het woord ‘flessenschraper’ nog wel: een object dat vroeger gebruikt werd om flessen zuivel mee leeg te schrapen. Of neem de uitspraak ‘een telefoonnummer draaien’ of het woord ‘GSM’, dat uit de algemene vocabulaire is verdwenen.
Maatschappelijke veranderingen
Ton den Boon, hoofdredacteur van de Dikke van Dale, zegt in een artikel van Trouw, dat woorden ook met maatschappelijke verschijnselen verdwijnen. Hij noemt als voorbeeld het ongehuwd samenwonen waarvoor het woord ‘hokken’, vijftig jaar geleden nog een gangbaar woord was. Ongehuwd samenwonen was in de jaren zeventig nog niet algemeen geaccepteerd. Men vond dat zelfs bij de beesten af. Ze noemden het daarom ‘hokken’ of ‘kooien’. Nu het wel geaccepteerd is en het de negatieve bijklank heeft verloren, noemen we het gewoon ‘samenwonen’.
Hoe ontstaan nieuwe woorden?
Dat woorden uitsterven is onvermijdelijk. Gelukkig ontstaan er jaarlijks ook weer 1000 nieuwe Nederlandse woorden. Het Instituut voor de Nederlandse Taal (INT) beschrijft nieuwe woorden en verzamelt die in digitale bestanden. Een deel daarvan komt in het Algemeen Nederlands Woordenboek te staan, maar niet alle nieuwe woorden verschijnen in het woordenboek. Deze moeten eerst algemeen bekend en ingeburgerd zijn.
Verdwijnwoordenboek
Ook het ontstaan van nieuwe woorden samen met veranderingen in de wereld. Zo zijn er tijdens de coronacrisis talloze nieuwe woorden ontstaan. Denk aan termen als ‘coronakapsel’, ‘hoestschaamte’ en ‘anderhalvemetersamenleving’. Voor wie liever met nostalgie terugkijkt naar vergeten woorden, heeft Ton den Boon met taalpublicist Julius ten Berge het Verdwijnwoordenboek samengesteld: een woordenboek met ruim vijftienhonderd verloren woorden. Kent u deze uitspraken bijvoorbeeld nog?
Achenebbisj: armoedig
Ben je een haartje betoeterd?: riepen je ouders uit wanneer je iets deed wat hen niet beviel
De benenwagen nemen: lopen
Ginnegappen: giechelen of grappen maken
Geitenbreier: slappeling of zeikerd
Pikketanis: borrel
Pierewaaier: iemand die een losbol is of een vreemd figuur
Sapperloot: uitroep van verbazing
Saffie: sigaar
Slabakken: treuzelen
Van de weeromstuit: van pure verbazing
Zemelen: oeverloos zeuren
