Afvallen? Doe eerst onderzoek!

Hoogleraar Liesbeth van Rossum werkt als internist in het Erasmus MC in Rotterdam. Ze is bekend als auteur van de bestseller Vet Belangrijk. Eerder was ze, samen met collega Mariette Boon, al te gast in onze podcast. Toen vertelde ze vooral over lichaamsvet, en hoe dat in ons lichaam functioneert als een orgaan. In deze aflevering gaat Van Rossum dieper in op overgewicht, de oorzaken en de beste behandeling.

Hoe ontstaat overgewicht?

Er zijn maar weinig artsen zó bevlogen, betrokken en enthousiast als Van Rossum. In hoog tempo vertelt ze dat er vele oorzaken zijn van overgewicht. "Als iemand kanker heeft, of darmproblemen, is het gebruikelijk om nader onderzoek te doen. Maar gek genoeg is dat helemaal niet gebruikelijk bij overgewicht! Vaak wordt al begonnen met het voorschrijven van een behandeling – meestal een dieet en meer bewegen – zonder dat men zich goed heeft verdiept in de oorzaak." Het is heel belangrijk om goed te kijken naar de verschillende oorzaken van je overgewicht. Want pas dan kan overgewicht gericht behandeld worden. Van Rossum onderscheidt zes groepen van mogelijke oorzaken van overgewicht:

1. Leefstijl

Een verkeerde leefstijl is de meest voorkomende oorzaak van overgewicht. Maar: dit is niet alleen ongezond of te veel eten of te weinig bewegen. Ook factoren als ploegendienst, crashdiëten uit het verleden, onvoldoende slaap, te weinig ontspanning, gebruik van alcohol, of verkeerde keuzes door een krap budget kunnen ervoor zorgen dat de leefstijl uit balans is geraakt.

2. Psychische factoren

Een tweede grote groep zijn psychische factoren. Denk aan chronische stress. Dat veroorzaakt een toename van stresshormonen (met name cortisol) in het lichaam, en dat heeft weer invloed op de eetlust en het gevoel van verzadiging. Zo kan teveel stress ervoor zorgen dat er meer buikvet wordt aangemaakt. Ook kan er sprake zijn van een eetstoornis of een depressie.

3. Medicijnen

"Dit is een factor die vaak wordt onderschat", zegt Van Rossum. "Er zijn veel medicijnen die ervoor kunnen zorgen dat het gewicht toeneemt. Voorbeelden zijn bepaalde bloeddrukverlagende medicijnen, antidepressiva, insuline of corticosteroïden. Het is natuurlijk niet aan te raden om zomaar te stoppen met die medicijnen. Het is wél aan te raden om je medicijnen te bespreken met je huisarts of behandelend specialist. Wellicht kan de dosering worden aangepast, of zijn er vergelijkbare medicijnen met minder bijwerkingen."

4. Hormonale factoren

Hormonen spelen een rol bij zeer veel processen in ons lichaam, ook bij honger, verzadiging en vetopslag. Als de hormoonbalans is verstoord, kan dat leiden tot overgewicht. Bekende voorbeelden zijn de zwangerschapskilo’s die niet meer verdwijnen of de gewichtstoename in de overgang. Maar ook het polycysteus-ovariumsyndroom (PCOS) kan leiden tot overgewicht. Bij mannen kan een tekort aan testosteron leiden tot gewichtstoename. Ook bekend zijn aandoeningen aan de schildklier. Schildklierhormonen hebben invloed op de stofwisseling en een verstoring in de aanmaak kan ervoor zorgen dat het gewicht toeneemt.

5. Genetische afwijkingen

Het kan zijn dat er een 'schrijffoutje' is in het DNA, waardoor overgewicht ontstaat. Dan ontstaat het overgewicht meestal al vanaf zeer jonge leeftijd, en is het kind een uitzondering in het gezin. Door zo’n genetische afwijking kan er soms totaal geen gevoel van verzadiging zijn. Genetische afwijkingen zijn relatief zeldzaam. Het kan zijn dat dit al op hele jonge leeftijd wordt ontdekt, maar soms komt de diagnose relatief laat.

6. Syndromen

Er kan ook een onderliggend ziektebeeld zijn dat het overgewicht veroorzaakt. Relatief bekend is het Prader-Willy sydroom, een complex syndroom waarbij verschillende hormonen niet functioneren en een kind een onverzadigbare eetlust heeft. Maar er zijn ook andere zeldzame aandoeningen waarbij overgewicht een van de kenmerken is. Soms komen die syndromen pas op latere leeftijd aan het licht.

Behandelen op maat

Wil je afvallen? Bekijk dan voor jezelf eens deze factoren en vraag zo nodig nader onderzoek aan bij je arts. Van Rossum benadrukt het belang van dit onderzoek: "Als het lukt om sommige factoren aan te passen, krijg je meer de 'de wind mee' in het gewichtsverlies. Doe je het niet, en blijf je bijvoorbeeld medicijnen slikken die zorgen voor gewichtstoename, dan probeer je af te vallen met 'wind tegen'. Veel factoren kun je aanpakken. Soms zijn andere medicijnen nodig, of ga je werken aan een betere slaap of minder stress. Voor andere mensen is het weer heel zinvol om cognitieve therapie te krijgen, zodat ze hun gedachten over eten en eetgewoontes kunnen bijsturen. Voor weer anderen zijn medicijnen een belangrijke ondersteuning. Op die manier krijg je een behandeling op maat en dat is heel belangrijk."

Medicijnen tegen overgewicht?

Van Rossum is behoorlijk optimistisch over de nieuwe medicijnen tegen overgewicht. "Er zijn nu medicijnen op de markt die kunnen leiden tot 5 procent gewichtsverlies of meer, bij mensen die daarvoor gevoelig zijn. Helaas zijn ze nog kostbaar en worden ze niet vergoed." In de podcast vertelt ze meer over deze nieuwe medicijnen.

Dweilen met de kraan open?

In de politiek wordt wel eens gezegd dat preventie het beste middel is tegen overgewicht. Van Rossum is het daar gedeeltelijk mee eens. "Natuurlijk moeten we alles doen om onze maatschappij zo in te richten, dat overgewicht minder gemakkelijk ontstaat. Betere producten in de supermarkten, betere sportmogelijkheden voor kinderen: alles telt mee. Dan draaien we misschien wel de kraan dicht, maar we moeten niet vergeten dat het bad inmiddels al volgelopen is. Er zijn nu zoveel mensen met overgewicht in Nederland en we zijn verplicht om hen ook een passende behandeling te bieden als ze dat willen. We willen voorkomen dat jongvolwassenen met overgewicht onvruchtbaar worden of dat mensen uiteindelijke chronische ziektes krijgen. Behandelen van overgewicht blijft voorlopig heel belangrijk in de Nederlandse gezondheidszorg."

De podcast met Liesbeth van Rossum is hieronder te beluisteren.