Interview: afrekenen met oud zeer

Bram Bakker is columnist van Plus Magazine en schreef het boek Oud zeer (uitg. Lucht, €21,99). Voor lezers van Plus Magazine zijn er vijf exemplaren van het boek beschikbaar. Interesse? Stuur een briefkaart naar de redactie o.v.v. ‘Oud zeer-Bram Bakker’ en misschien ben je een van de gelukkigen: Redactie Plus Magazine, Postbus 44, 3740 AA Baarn.

Toen voormalig psychiater Bram Bakker al ruim in de 50 was, kreeg hij last van gebeurtenissen die zich tussen zijn 7de en 15de hadden voorgedaan. Zo’n veertig jaar lang had hij daar ogenschijnlijk geen hinder van gehad en toen ineens was het hek van de dam. Alle pijn en verdriet over wat er in zijn jonge jaren niet goed was gegaan, met name in de relatie met zijn moeder, kwam naar boven: “Ik kan me geen moment heugen dat ik niet mijn best moest doen om haar goedkeuring weg te dragen. Altijd was ik bang voor haar strenge oordeel, haar scherpe stem, snelle vonnissen en losse handjes.” Achteraf weet hij precies wat hij had gemist als kind: troost, knuffels, zachtheid en gepaste trots. Oud zeer, zo noemt hij het.

Beschadigde kinderen

Oud zeer gaat altijd over vroeger. Het gaat over gebeurtenissen die traumatisch zijn geweest, zoals mishandeling, incest, pesten. Maar het gaat volgens Bakker óók over wat er niet was of onvoldoende was. Zoals opgroeien in veiligheid met aandacht, knuffels, warmte, geborgenheid. Tegenwoordig weten we dat traumatische ervaringen sporen nalaten. In onze geest, ons vermogen om vreugde en intimiteit te ervaren en zelfs in ons immuunsysteem. In ogenschijnlijk goed functionerende volwassenen zitten ­beschadigde kinderen verborgen. En ook al wil je niets liever dan je nare herinneringen vergeten en uitwissen, de kans dat dat lukt is klein.

Psychiater Bessel van der Kolk legt in zijn boek Traumasporen uit dat de meeste mensen­ ­proberen om een pijnlijke of traumatische jeugdherinnering zo ver mogelijk uit hun ­gedachten te houden. Het liefst doen ze alsof er niets is gebeurd.

Maar, zo legt Van der Kolk uit, het kost buiten­gewoon veel energie om die herinneringen buiten de deur te houden. “Ons brein is niet erg bekwaam in de kunst van ontkenning.”

Bakker vergelijkt het met een skippybal die je onder water probeert te houden. Soms lukt dat even, maar uiteindelijk knalt die eruit. En het wordt steeds moeilijker naarmate je ouder wordt. Dat kan komen omdat je de energie niet meer hebt, maar het kan ook zijn dat het zich steeds meer opdringt. En dus werd Bakker alsnog overrompeld door verdriet van gebeurtenissen uit zijn jeugd, die hij als een skippybal veertig jaar lang had weggedrukt.

Onredelijk overstuur

We maken allemaal vervelende dingen mee in onze jeugd. Betekent dat dat iedereen oud zeer heeft? Bakker is geneigd om te zeggen dat dat niet zo is. “Er gebeuren in ieder leven dingen die pijnlijk zijn, maar de meeste mensen kunnen dat wel hebben. Oud zeer treedt vooral op als je als kind niet de ruimte hebt gekregen om jouw emoties te tonen, zoals je verdriet of angst.” Oud zeer kan je op de meest onverwachte ­momenten overrompelen. Voor de Amerikaanse Vietnamveteranen die Bessel van der Kolk sprak, waren het bijvoorbeeld de vuurwerkknallen tijdens Onafhankelijkheidsdag. Voor de vrouw die als kind een broertje verloor, waar verder in het gezin niet meer over werd gesproken, was het de uitvaart van een collega die haar onredelijk overstuur maakte. 

Alarmbellen 

Bakker: “Oud zeer dient zich aan. Je kunt er niet naar zoeken. Je komt erachter doordat het zich aandient. Je kunt oud zeer niet verzinnen of bedenken. Er gebeurt in het hier en nu iets en je belandt dáár.” Bij Bakker zelf was het een heel rijtje van ­gebeurtenissen. Zijn echtscheiding, vrienden die doodgingen, het bouwde zich op in een periode van vijf jaar tijd. En opeens was er geen houden meer aan en kwam alle pijn en verdriet om wat er in zijn jonge jaren niet goed was gegaan omhoog, zonder dat hij er nog controle over kreeg.

Oud zeer presenteert zich vaak in de vorm van psychische en lichamelijke klachten. Bakker: “Het kan verborgen zitten in een depressie of angstaanvallen, maar evengoed in lichamelijke klachten als chronische vermoeidheid, onverklaarbare pijn of aanhoudende ontstekingen.” Ook bij een eetstoornis of verslaving kan oud zeer de onderliggende oorzaak zijn.

Voor Bakker als therapeut gaan de alarmbellen rinkelen als mensen de overgang van hun hoofd naar hun lichaam blokkeren. Ze denken wel, maar voelen niet. Of kunnen niet bij hun gevoel komen. Dat heet dissociatie en het is wat hem betreft het meest voorkomende verschijnsel bij mensen met traumatische ervaringen. Vooral als die ervaringen lang geleden hebben plaats­gevonden.  

De weg naar genezing

Het is jammer, maar een gerieflijke, makkelijke snelweg naar genezing van een trauma bestaat niet. Het is hard werken geblazen. Van der Kolk zegt hierover: “Vroeg of laat moet je onder ogen zien wat er met je is gebeurd, maar pas als je in staat bent om je voldoende veilig te voelen en er niet opnieuw door zult worden getraumatiseerd.” Wat er vroeger is misgegaan, kan niet ­ongedaan worden gemaakt. Maar wat wél kan worden aangepakt, zijn de sporen van het trauma in je lichaam en geest. Het beklemmende gevoel in je borst, je angst voor controleverlies, de zelfverachting, de mist in je hoofd of het onvermogen om je hart open te stellen voor een ander mens.

Kookboekbenadering

Bakker denkt dat een trauma genezen vraagt om een soort kookboekbenadering. Hij raadt aan om te kijken welke mogelijkheden er bestaan en te onderzoeken wat bij jou past. Er zijn veel smaken: je kan familieopstellingen doen, EMDR, met een therapeut praten, in een ijsbad gaan zitten, mediteren, yoga. Bakker: “De grootste gemene deler van alles wat je doet, is dat je probeert verbinding te leggen tussen je hoofd en je lichaam.” Voor mensen die vermoeden dat er bij hen sprake is van oud zeer, ontwikkelde Bram Bakker de ‘Oud zeer-sessie’ in de door hem ­opgerichte Balanskliniek. In deze sessie gaat hij op zoek naar het oud zeer dat iemand kwelt. Heel lastig is dat niet: “Mensen komen hier op een moment dat het al op barsten staat.”

Werk maken van oud zeer loont de moeite. ­Bakker: “Op het moment dat je je eigen geschiedenis vol in het gezicht durft te kijken – of zelfs durft te omarmen – kun je echt heel veel doen om je oude pijn draaglijker te maken.” 

Inge (68) uit Den Haag kampt haar hele volwassen leven al met een eetstoornis. Dat oud zeer uit haar jeugd haar probleem veroorzaakte, lijdt geen twijfel.

“Op het moment dat ik als 18-jarige­ het huis uitging, is mijn eetstoornis begonnen. Het was een combinatie van anorexia en boulimia. Ik ben daar tot mijn 30ste erg ziek van geweest, hoewel ik ook altijd ben blijven werken. Wat je met zo’n eetstoornis doet, is jezelf straffen. Niets lukt en het ligt allemaal aan jou. Mijn eetstoornis bracht ik niet in verband met mijn jeugd, maar de psychiater die mij toen behandelde, zag dat wel. Mijn vader is geen enkele verbinding met mij aangegaan. Hij was gescheiden en had twee dochters verloren in die scheiding. Ik was zijn derde dochter. Als zijn twee dochters kwamen, was het feest; ik werd niet gezien. Hij sprak niet met mij. Nooit. Dankzij de begeleiding van die psychiater werd mijn eetstoornis dragelijk. Ik kwam mijn echt­genoot tegen, we verhuisden naar Engeland en kregen drie kinderen. Ik bloeide op, al was het trauma niet opgelost.

Nu zijn de kinderen uit huis en ben ik gescheiden. Bram Bakker neemt mij terug naar de nare momenten die ik heb gehad met mijn vader. Die momenten weet ik nog precies. Hij was rector op mijn school. Ik heb me een keer expres zo misdragen dat ik naar de rector werd gestuurd, want dan zou hij wel met me ­moeten praten. Maar nee hoor. Hij keek me aan en liep zijn kamer uit. De conrector moest het overnemen. Bram wil dat ik bij het gevoel van toen kom en dat opnieuw doorleef om ervan af te komen. Hij zegt: ‘Pas als je begrijpt waar je gedrag vandaan komt, kun je er iets aan veranderen.’ Maar dat is hard werken, hoor. Ik moet terug naar de pijn.”

Op Plusonline.nl bieden we iedereen de kans gratis kennis te maken met Plus Magazine. Hét maandblad bomvol informatie en inspiratie. Maar deze artikelen, dossiers en columns maken kost veel tijd en geld. Wilt u meer? Overweeg dan ook een abonnement op Plus Magazine.