Stoomcursus erfrecht: 7 tips bij nalaten

Les 1: Wie zijn de erfgenamen?

Als de overledene geen testament had, bepaalt de wet wie erft en volgens het erfrecht zijn dat in eerste instantie een echtgenoot (of geregistreerd partner) en kinderen. Ze erven ieder voor een gelijk deel, maar de langstlevende partner krijgt de erfenis ‘in handen’. De kinderen krijgen een vordering en dat is eigenlijk een soort ‘voucher’, die ze pas kunnen opeisen nadat de tweede ouder is overleden.

Dit komt veel voor en lijkt makke­lijk, maar is het niet altijd, waarschuwt hoogleraar Schols: “Dat begint al met de vraag wat een kind precies is. Een biologisch kind van een vader is nog geen kind ­volgens het erfrecht. Daarvoor is een familie­rechtelijke betrekking nodig.­ Die kan bijvoorbeeld ontstaan doordat een kind binnen het ­huwelijk is geboren, door erkenning, adoptie of door een uitspraak van de rechter.

Een stiefkind erft niet volgens de wet. Toch wordt dat weleens gedacht, omdat stiefkinderen­ een even grote vrijstelling hebben voor de erfbelasting als eigen kinderen. Maar dat gaat over belastingregels en dus níet over erfrecht. Een stiefkind kan die belastingvrijstelling pas gebruiken als de overledene het kind in zijn testament iets heeft nagelaten.”

Misverstanden

Ook over de partner bestaan misverstanden die ontstaan door fiscale regels, weet Schols: “De wet wijst alléén een huwelijkspartner of geregistreerd partner aan als erfgenaam. Op feesten en partijen hoor je vaak dat een notarieel samen­levingscontract genoeg zou zijn om al na zes maanden samenwonen te erven van je partner. Of dat samen­levingspartners automatisch van elkaar erven als ze langer dan vijf jaar bij elkaar zijn.

Maar dat zijn ook voorwaarden uit de belastingregels voor de grote vrijstelling van meer dan zeven ton voor de erfbelasting. De enige manier om de samenlevingspartner iets te ­laten erven, is een testament maken. Zonder testament krijgt iemand met wie je samenwoont niets.”

Bloedlijnen

Als een kind al is overleden, dan erven de kleinkinderen het deel van hun overleden ouder. Dat heet plaatsvervulling. Had een overledene geen echtgenoot en geen kinderen? Dan gaat de erfenis éérst ‘omhoog’ in bloedlijn, dus naar de ouders van degene die nalaat. Zijn de ouders overleden, dan gaat de erfenis ‘omlaag’ in de bloedlijn, dus naar broers en zussen. Zijn die al overleden, dan erven de kinderen van broers en zussen in hun plaats. Is er in deze groep ook niemand die kan erven, dan gaat de erfenis­ eerst verder ‘omhoog’ naar de groot­ouders van degene die nalaat, daarna komen hun afstammelingen­ in beeld en zo kunnen verre ­achterneven en -nichten alsnog ­erfgenaam zijn.

‘Zonder testament krijgt iemand met wie je samenwoont niets’

Les 2: Wat moet je als erf­genaam wel en niet doen direct na het overlijden?

Een vraag die Schols zijn studenten­ graag voorlegt: “Is er leven na de dood?” En het antwoord van Schols is: “Ja, want volgens het erfrecht gaat het leven gewoon door. De dode reikt de levenden de hand, want de erfgenamen volgen de erflater ‘van rechtswege’ op. Dat ­gebeurt automatisch. Een erf­genaam krijgt daardoor niet ­alleen rechten, maar ook plichten. Dus ook eventuele schulden gaan automatisch naar de erfgenamen. Je moet je dus afvragen of je wel erfgenaam wilt zijn. Twijfel je? Dan kan de notaris je helpen bij de keuzes­ die je kunt maken.”

Een van de keuzes is het zuiver aanvaarden van de erfenis: je accep­teert dan de hele erfenis, zonder­ voorwaarden. Daarin schuilt het gevaar dat je uit eigen zak schulden moet gaan betalen. “Als de erflater schulden heeft ­gemaakt, maar in een testament heeft vastgelegd dat er een legaat moet worden uitgekeerd waar niet genoeg geld voor is, dan moet je daar als erfgenaam tóch voor ­opdraaien. Zuiver aanvaarden is dus niet verstandig, want als er meer schulden dan baten zijn, dan hang je”, waarschuwt de hoog­leraar.

‘Een erfgenaam heeft niet alleen rechten maar ook plichten’

Beneficiair aanvaarden

Als je nog niet weet of je schulden­ erft en hoe groot de eventuele­ schulden zijn, kun je beter bene­ficiair­ aanvaarden. Schols legt uit hoe dit werkt. “Bij beneficiaire aanvaarding blijft er een soort hek rondom je eigen vermogen staan. Je hoeft dan geen schulden te betalen uit je eigen vermogen. Erfgenamen die beneficiair aanvaarden, krijgen een ander petje op. Ze worden ‘vereffenaars’ en moeten de belangen van de eventuele schuldeisers in acht nemen. Dat betekent dat ze een boedelbeschrijving moeten maken en dat ze contact moeten opnemen met bekende schuldeisers. Een boedelbeschrijving is een lijst van alle goederen en schulden die bij de nalatenschap horen. Je hoeft niet alle huisraad op te schrijven. Je kunt ook foto’s of een filmpje maken van de inrichting en die bijvoegen. In ieder geval moet duidelijk zijn welke waardevolle goederen er zijn. De waarde daarvan moet bewaard blijven voor de eventuele schuldeisers die zich nog kunnen melden.”

Schols wijst erop dat het belangrijk is om de wettelijke regels voor ­beneficiair aanvaarden nauwgezet te volgen. “Als een erfgenaam merkt dat er meer schulden dan baten zijn, moet hij bij de kantonrechter aan de bel trekken, want als je de spelregels netjes volgt, dan is het pech voor de schuldeisers. Als erfgenaam hoef je niets uit eigen zak te betalen. Bij onduidelijk­heden kan de kantonrechter aanwijzingen geven over hoe verder te handelen en soms moet er een professionele vereffenaar benoemd worden. Meld je het niet of volg je de aanwijzingen niet op, dan komt je privévermogen alsnog in gevaar.”

Erfgenamen kunnen individueel of samen beneficiair aanvaarden met een formulier dat te downloaden is op www.rechtspraak.nl. Dit formulier moet je inleveren bij de griffie van de rechtbank. Dat kost €134.

Per ongeluk aanvaard?

Maar let op! “Beneficiair aanvaarden kan in principe alleen als je nog niet zuiver hebt aanvaard”, waarschuwt Schols. “Als je je als een erfgenaam gedraagt, wordt dat gezien als zuivere aanvaarding. Je als erfgenaam gedragen­ doe je bijvoorbeeld door spullen voor ­jezelf mee te nemen, zodat ze uit de handen van schuldeisers blijven. Spullen die op de boedelbeschrijving staan eventjes veilig opbergen in een kluis, mag wel. Ook een foto­album meenemen of wat kleding meegeven aan de kringloop, is geen probleem. Maar wees voorzichtig! Iets pinnen met de pas van de overledene is gevaarlijk.”

Heb je, al dan niet per ongeluk, de erfenis zuiver aanvaard en ­melden er zich schuldeisers van wie de vorderingen nog niet verjaard zijn, dan moet je met je eigen vermogen instaan. Alleen als je de schuld niet kende of niet behoorde te ­kennen, kun je het tij nog keren. Dan kun je binnen drie maanden na de ontdekking van de schuld aan de kantonrechter vragen of je alsnog beneficiair mag aanvaarden.

Als je helemaal niets wil uit de nalatenschap, dan kun je nog een stap verder gaan dan beneficiair aanvaarden en de erfenis helemaal verwerpen. Ook hiervoor moet je naar de kantonrechter, ook dat kost €134. Let wel op dat de erfenis­ dan door kan schuiven naar de ­volgende erfgenamen, ­zoals kinderen­ en kleinkinderen. Die moeten dan op hun beurt ook de erfenis verwerpen.

Les 3: Wat erf je van een partner?

Voor de verdeling van de nalatenschap maakt het veel uit of het ­huwelijk is gesloten in gemeenschap van goederen of onder huwelijkse voorwaarden. Schols: “Bij een huwelijk in gemeenschap van goederen van voor 2018 heeft ieder recht op de helft. Als een van beiden overlijdt, dan is de ene helft van het gezamenlijke vermogen van de langstlevende en de andere helft is de erfenis.”

Als de overleden echtgenoot kinderen had en geen testament maakte, dan geldt de zogenoemde wettelijke verdeling. “Dat betekent dat de achterblijvende ouder recht heeft op al het geld en de goederen van de nalatenschap en hij of zij mag ongestoord voortleven. De kinderen zijn wel erfgenaam, maar krijgen alleen een vordering op de langstlevende ouder. Pas als die ook is overleden, krijgen zij hun erfdeel in handen, althans wat er nog van over is. De langstlevende mag deze schuld aan de kinderen altijd betalen, maar het hoeft niet. En als het op is, is het op. Ook in het erfrecht kun je van een kale kip niet plukken. Gaat de langst­levende ouder hertrouwen of hebben de kinderen hun vordering op een stiefouder, dan hebben ze met de wilsrechten iets meer grip op de nalatenschap.”

Deze wettelijke verdeling heeft ook een belangrijk minpunt. Schols: “Als de kinderen meer erven dan het vrijgestelde bedrag (€22.918 in 2023), dan krijgen ze een aanslag voor de erfbelasting over hun vordering, terwijl ze nog niets hebben gekregen. Daarom moet de langstlevende deze aanslag voor hen betalen, ook als de nalatenschap kleiner is dan dit bedrag. Als de erfenis dan vooral in de bakstenen zit, kan dit vervelend zijn. Dit had de wetgever beter moeten regelen. Met een op maat gemaakt testament kun je deze belastingaanslag bij het eerste overlijden meestal voorkomen, maar dan betaal je bij het overlijden van de langstlevende vaak wél meer erfbelasting.”

Les 4: Is er een testament?

Of een overledene een testament had, kun je navragen bij het Centraal Testamenten Register (CTR). Iedereen die een bewijs van overlijden heeft, kan daar informatie vragen, ook schuldeisers. Het CTR geeft alleen door óf er een testament is en welke notaris dit bewaart. De notaris geeft alleen aan erfgenamen een kopie van het volledige testament. Schuldeisers en onterfden krijgen alleen een uittreksel met de informatie die voor hen van belang is.

Codicil

Als het CTR geen testament heeft geregistreerd, kan het toch zijn dat je iets mist. Schols: “Codicillen­ en buitenlandse testamenten staan niet in het CTR. Een codicil is een handgeschreven gedateerd en onder­tekend document, waarmee je kunt regelen dat bepaalde sieraden of bepaalde inboedelgoederen naar een bepaalde persoon gaan. Wil je meer regelen, dan moet je langs de notaris. In het buitenland is dat vaak anders. Zo kun je in Duitsland ook een compleet testament onderhands maken. Dat mag en dat is rechtsgeldig, maar de kans bestaat dat het na een overlijden niet gevonden wordt. Dan komen de beoogde erfgenamen niet naar voren en gaan anderen met de buit aan de haal.”

Let op legaten

In een testament kan de erflater ook bepaald hebben dat er legaten moeten worden uitgekeerd, zoals een bepaald bedrag, een kunstwerk of een auto. “De erfgenamen moeten het gelegateerde afstaan aan de persoon die in het testament wordt genoemd, de legataris. Deze legataris is niet verplicht het legaat te aanvaarden. Als het legaat een onroerende zaak is of aandelen in een BV, dan moet je hiervoor naar de notaris.”

Een legataris heeft een heel andere positie dan een erfgenaam. “Hij heeft niets te maken met eventuele schulden in de nalatenschap. Als er schulden in de nalatenschap zijn, kan het gebeuren dat een legataris minder krijgt of helemaal niets, want schuldeisers gaan vóór legatarissen. Maar legatarissen hoeven nooit uit hun eigen vermogen schulden van de nalatenschap te voldoen.”

‘Als er geen testament is geregistreerd kun je toch iets missen’

Hoe voorkom je gedoe?

Als er gedoe is bij het verdelen van een erfenis, gaat dit meestal niet over puur juridische erfrechtelijke kwesties, is de ervaring van Schols. “Vaak gaat het gedoe over: wie krijgt wat en hoeveel is het waard? Als een moeder van drie kinderen een zeilboot nalaat, moeten de drie kinderen onderling de zeilboot verdelen. Als twee of drie kinderen de boot willen hebben, is er een probleem. En als ze er wel uitkomen en één kind de boot krijgt, kan er weer onenigheid ontstaan over de waarde die dit kind aan de anderen moet vergoeden. De kinderen moeten hier samen uitkomen. De erflater had dit bijvoorbeeld kunnen voorkomen door een testament te maken, waarin een van de kinderen de zeilboot als legaat krijgt, tegen betaling van een bepaald bedrag aan de andere kinderen.”

Schols benadrukt het belang van de medewerking van alle erfgenamen bij verdelingskwesties. “In het erfrecht is het niet zo dat de meeste stemmen gelden. Iedereen moet het eens zijn met de verdeling. Eén erfgenaam die dwarsligt of niet ­bereikbaar is, kan de hele boel stilleggen. Soms helpt mediation, maar als dat niet lukt, is de gang naar de rechter onvermijdelijk en dat kost tijd en geld.”

Executeur

Om de afwikkeling te bespoedigen,­ kan het helpen als de erflater een executeur heeft benoemd in zijn testament. Schols: “Een beheersexecuteur kan sommige beslissingen­ nemen zonder de erfgenamen, maar de erfgenamen kunnen niets beslissen zonder de executeur. Als er een effecten­portefeuille is, kan de executeur zo nodig het risicoprofiel aanpassen, zodat de effecten niet plotseling­ in waarde­ dalen, terwijl de erf­genamen­ wel erfbelasting moeten betalen naar de waarde op het moment van overlijden. Ook mag hij schulden betalen en hiervoor zo nodig goederen verkopen. Een ­executeur moet goed bijhouden wat hij doet, want hij moet achteraf verantwoording afleggen.”

Naast de beheersexecuteur (ook wel twee-sterrenexecuteur genoemd) kent de wet executeurs met één en met drie sterren. “Een begrafenisexecuteur heeft één ster. Zijn taak is alleen de uitvaart te regelen. Een driesterrenexecuteur is een bewindvoerder, die meer beslissingen kan nemen zonder de erfgenamen. De erflater kiest zelf deze bevoegdheden. Hij of zij kan bijvoorbeeld ook tot taak hebben alle onroerende zaken te verkopen, om zo de verdeling van de ­nalatenschap makkelijker te ­maken. Als de erflater dat wil, kan hij de executeur zijn werk laten doen zonder dat hij de erfgenamen iets hoeft te vragen.”

‘In het erfrecht is het niet zo dat de meeste stemmen gelden’

Les 6: Hoe zit het met de erfbelasting?

Erfgenamen moeten na het over­lijden aangifte doen voor de erf­belasting. De Belastingdienst ­ver­stuurt automatisch een brief vier maanden na het overlijden en geeft acht maanden de tijd om aangifte te doen. Uitstel is mogelijk. Er is een speciale Belasting­telefoon voor nabestaanden:­ T 0800-235 83 54 (gratis).

Als erfgenaam kun je meestal ­weinig doen om nog invloed uit te oefenen op het te betalen ­bedrag aan erfbelasting. Alleen de kosten van de uitvaart mogen­ van de nalaten­schap worden afgetrokken.­ Verder is het een kwestie van ­bedragen invullen voor het ­ver­­­mogen en de schulden die de overledene had. Alleen een ­zogenoemd keuze-testament biedt mogelijk­heden om de heffing te ­beïnvloeden. De erfgenamen ­kunnen er dan bij het eerste overlijden voor kiezen om wat meer te betalen, met als doel om bij het overlijden van de langstlevende ­belasting te besparen.

‘Ook in het erfrecht kun je van een kale kip niet plukken’

Les 7: Wel of geen testament?

Een testament is aan te raden voor iedereen die zijn nalatenschap ­anders wil regelen dan de wet bepaalt. Bijvoorbeeld als je alleenstaand bent en geen kinderen hebt. Je wilt dan misschien liever dat een goed doel of goede vrienden erven dan nichten en neven die je weinig spreekt. In deze stoomcursus zijn al een paar andere situaties aan de orde geweest waarin een testament zinvol is, bijvoorbeeld als je een samenwoonpartner of stiefkind wilt laten erven, als je je erfgenamen erfbelasting wilt besparen, als je aan iemand een legaat wilt toekennen of als je een executeur of afwikkelingsbewindvoerder wilt benoemen. Verder kun je met een testament een kind onterven (zie pagina 142) of bepalen dat kinderen hun vordering eerder krijgen, bijvoorbeeld als de langstlevende naar een verpleeghuis gaat (zie ­pagina 136). Voor een testament moet je altijd naar de notaris.